Waarom ethische reflectie voor rijksambtenaren?

Column Anne-Marie Buis

Ethisch vermogen is een belangrijke competentie in het brede palet van ambtelijke vermogens. Het programma Dialoog & Ethiek werkt dan ook aan het versterken daarvan. Met een groeiend aantal mensen binnen het Rijk werken we aan het bevorderen van een open en veilige gesprekscultuur waarin ethische reflectie onderdeel is van de werkpraktijk van rijksambtenaren.

Lange tijd was aandacht voor ethiek binnen de overheid niet zo vanzelfsprekend omdat veel van het ambtelijk handelen (impliciet) vastgelegd was in (ongeschreven)regels, procedures en procesomschrijvingen. Van ambtenaren werd, en dat is vandaag de dag nog steeds vaak het geval, vooral verlangd dat zij het werk effectief en efficiënt uitvoeren, bestuurlijk sensitief en loyaal aan de politiek, de politieke opdracht en de bewindspersonen.
In januari 2024 is de vernieuwde ambtseed van kracht. Een belangrijke toevoeging in die nieuwe eed is dat een “ambtenaar werkt in het algemeen belang voor onze samenleving en zich daar volledig voor inzet”. Dit betekent dat ambtenaren hun loyaliteit evenwichtig moeten inzetten richting politiek of politieke afspraken, ambtelijke collega’s én samenleving. Daarbij moeten ze de verschillende belangen zorgvuldig afwegen en op basis daarvan hun werk doen, of hun bewindspersonen adviseren.  

Rechtmatigheid en rechtvaardigheid zijn in het ambtelijke werk twee belangrijke kernwaarden: ambtenaren moeten rechtmatig handelen volgens de geldende wetten en regels én binnen de bevoegdheid van de rechtsstaat, maar de uitkomst van dat handelen moet ook rechtvaardig zijn. Daarom hebben ambtenaren oog voor de (maatschappelijke) gevolgen van hun handelen en maken ze gebruik van de ruimte die wetten en regels bieden. 
Het verantwoord om kunnen gaan met deze ruimte doet een appel op het ethisch vermogen van individuele ambtenaren én van organisaties bij het Rijk. Het betekent dat ambtenaren oog moeten kunnen hebben voor morele en ethische kwesties en leren hierop methodisch te reflecteren. En daar blijft het niet bij; ambtenaren en organisaties moeten ook handelen op basis van de uitkomsten daarvan. Consequenties die verbonden zijn aan de keuzes die voortkomen uit de zorgvuldige afweging worden helder en volledig geformuleerd, geaccepteerd én er wordt verantwoordelijkheid voor genomen, in alle hiërarchische lagen van de organisatie. 

Wat op enig moment of in een specifieke situatie de beste keuze lijkt, hoeft in gelijksoortige gevallen of in de toekomst niet altijd de beste keuze te blijven. Ethische reflectie is nooit af. Een organisatie die ethische reflectie inbouwt in de werkpraktijk is een voortdurend lerende organisatie. Het versterken van het ethisch vermogen is daarmee niet alleen een individuele- maar ook en vooral een collectieve aangelegenheid.  

Anne-Marie Buis is programmamanager/kwartiermaker van Dialoog & Ethiek