Vierde etappe van de dialoogestafette - Verhalen rond het kampvuur

Verhalen staan centraal in communicatie. Ze hebben een sterke verbindende en verbeeldende kracht, ze geven betekenis aan ervaringen. Hoe kunnen verhalen worden ingezet bij de dialoog over ethiek? Dat is de centrale vraag voor de vierde ronde van de dialoogestafette.

Bloemen zijn rood’
Een jungske ging vur't urst naar school
hij kreeg een vel papier en krijt
en hij kleurde en kleurde het heul vel vol
want kleuren dat vondt ie fijn
maar de juffrouw zee wat doe je daar jongeman
Ik teken bloemkes juffrouw
Ze zee we doen hier niet aan kunst jongeman
Bloemen zijn rood en de lucht is blauw

Het individu in relatie tot het systeem
Bloemen zijn rood - de Brabantse bewerking van het lied ‘Flowers are red’ van Harry Chapin werd gemaakt  door Gerard van Maasakkers. Vertolkt door Bas Volkers en Hanne Bikker was dit de opening van de vierde en laatste etappe van de dialoogestafette. Voor deze etappe was de ontmoetingsruimte omgebouwd tot een intieme vuurplaats waar de deelnemers in gedempt roodgroenlicht verzameld waren rond een virtueel kampvuur. Want dat is de beste plek om verhalen te vertellen en te beluisteren. In “Bloemen zijn rood” verbergt zich een groot aantal thema’s: die van de werking van het klassieke onderwijssysteem, die van het opgroeien, van het conformeren aan de groepsnorm: systeem versus individu. Creativiteit van kinderen en de beteugeling er van als onderdeel van de opvoeding. Medeorganisator Hanne Bikker: “Ruimte maken voor het goede gesprek over het goede handelen: dat is het doel van het programma Dialoog & Ethiek.
In deze vierde etappe van de dialoogestafette willen we de rol van verhalen in het programma laden en duiden. Dat doen we aan de hand van deze vragen: wat moeten we weten, wat zie en hoor je (als verteller en als toehoorder) wanneer je kijkt en luistert naar ‘het verhaal’ over ‘het programma’, welke elementen werken wel, welke niet, wat missen we nog, wat is de essentie?”

Beeld: ©Hanne Bikker
Bijeenkomst groep

Gehoord en gezien worden
Nadat de deelnemers op vlieghoogte zijn gebracht met korte samenvattingen van de vorige etappes wordt er onderling kennisgemaakt. Natuurlijk aan de hand van persoonlijke verhalen die starten met het aloude: Er was eens…. Guido Rijnja kiest voor de andere variant en gebruikt voor zijn openingsverhaal: “Op een dag….” Guido: “Het begint bij het ik – hoe verhoud ik mij tot de ander en hoe maak ik van de ik een wij?”. Dan volgt een kennismaking met Erik Pool, in de vorm van een interview met Casper van Dorp, programmamaker en dominee. Een verhaal over zijn zoektocht naar zijn levensvervulling. Erik: “In de opleiding om het kralenspel te kunnen begeleiden ging ik daar naar op zoek, wil ik schrijver zijn? Met het uitkomen van Macht en Moed heb ik het gevoel dat echt te zijn geworden.” Het gesprek gaat door over roeping en zingeving. Erik: “Gehoord en gezien worden. Ik wil dat. Daarom voel ik me verwant met ambtenaren die het gevoel hebben dat ze niet gevoeld of gezien worden. Het programma Dialoog & Ethiek is er niet alleen om iets te doen aan de door de overheid veroorzaakte pijn in de samenleving, maar is er ook om wat te doen aan de pijn die de overheidsfunctionarissen zelf ervaren.” Ambtenaren moeten over meer moed kunnen gaan beschikken. Erik: “In dit programma ben ik aan het radicaliseren. Werk weigeren moet je collectief doen als onze grondwet door dat werk wordt geschonden. Zoiets vraagt moed en zoiets bereik je niet in je uppie.” Casper: “Hoe vind je die moed?” Erik: “In het delen van verhalen hierover met elkaar.”

Beeld: ©Esther Blaauw
Op het kladblok de termen: moeilijk en pijnlijk

De affaire Okidoki
De middag is gewijd aan het luisteren. Er is een verschil tussen horen en luisteren. Horen is een geluid waarnemen. Dit gebeurt vaak zonder er al te veel aandacht aan te besteden: geluiden die je hoort, worden in je hersenen vaak onbewust verwerkt of juist genegeerd. Luisteren is veel actiever, vraagt om bewuste aandacht en concentratie. We luisteren naar het persoonlijke verhaal van Daniëlla, de programmasecretaris van Dialoog & Ethiek. Hoe zij als moeder van Lev gebruikmaakt van de kinderopvang van Okidoki. Nadat de opvang is omgezet in buitenschoolse opvang (BSO) ontvangt ze post van Toeslagen. Een forse correctie naar beneden van de te ontvangen toeslag. Een Kafkaëske zoektocht naar de reden daarvan leidt haar naar Okidoki (die een speciale eigen toegang tot Toeslagen blijkt te hebben) en zorgt er voor dat ze uren in de wachtrij wordt gezet op basis van onbegrijpelijke keuzemenu’s. Na totaal onnutte antwoorden wordt haar alsnog een prettige dag toegewenst en voelt Daniëlla zich in de kou gezet en dom. De aanhouder wint en uiteindelijk wordt alles toch nog verklaard en rechtgezet. Daniëlla had moeten weten dat de opvang en de BSO weliswaar op dezelfde locatie zitten, maar dat ze een verschillende locatiecode hebben. In groepjes worden luisterervaringen gedeeld: welk verhaal werd verteld en welke andere verhalen riep dat bij op? Dat blijken er vele te zijn, om er een paar te noemen: die van de zorgende moeder, de botsing van systeem- en leefwereld, gebrek aan verantwoordelijkheid, de paarse krokodil en over zingeving in je werk. Dan wordt er overgeschakeld naar de lessen voor het programma: maak met verhalen mensen wakker (er zijn nieuwe Emile Zola’s nodig), expliciteer welke maatschappelijke waarden in het geding zijn en werk aan actorschap (handelen naar wat je voelt).

Het woord als huis
De laatste verhalen van de eerste dag worden verteld tijdens het diner. Verhalen tussen deelnemers onderling en verhalen als tafelrede. Ellen Viergever, programmamanager Grenzeloos Samenwerken, vertelt het verhaal over hoe zij opkwam voor haar dochter die gedurende de Corona-lockdown een leerachterstand opliep en het onvermogen om daarover door de school echt gehoord te worden. De tafelrede van Jonathan van der Geer had als titel “Een woord kan een huis worden, waarin anderen zich thuis voelen.”  en was gebaseerd op een citaat van de Duitse Benedictijner monnik Anselm Grun: ”Woorden kunnen ons verpletteren, verwonden en overvragen. Woorden kunnen echter ook oprichten en bemoedigen. Woorden kunnen tot een huis worden waarin we wonen. Alleen woorden die niet oordelen, kunnen een huis worden waarin mensen zich thuis voelen, waarin ze mogen zijn wie ze zijn.”

Beeld: ©Jan Jelle van Hasselt
Twaalf profielen van ijkpersonen neergelegd rond het virtuele kampvuur

Inleven in ijkpersonen
De tweede dag opende met het door Oscar Wilde geschreven sprookje van de gelukkige prins verteld door Esther Blaauw, kwartiermaker Dialoog & Ethiek. Het verhaal over hoe de kleine zwaluw het beeld van de prins helpt goede dingen te doen voor de mensen in de stad. Want nadat de prins  eenmaal heeft gezien hoe de wereld buiten het paleis eruit ziet, hij zijn ogen niet langer hiervoor kan sluiten. De zelfopoffering van de prins en de zwaluw betekent uiteindelijk het einde voor beiden, maar wordt rijkelijk beloond in de hemel. Dan is het tijd om zelf verhalen te maken. Medeorganisator van deze vierde etappe Miriam van Staden heeft rond het virtueel kampvuur twaalf profielen van ijkpersonen neergelegd. Het zijn denkbeeldige ambtenaren van de Rijksoverheid, van medewerker call center tot dg, van loopbaanadviseur bij VWS tot hacker bij de AIVD. De profielen met foto’s van niet bestaande personen (gegenereerd door de makers van de site This Person Does Not Exist) bevatten informatie over de achtergrond, wat deze persoon belangrijk vindt en hoe deze persoon naar ethiek kijkt. De estafettedeelnemers wordt gevraagd zich in te leven in deze persoon en aan de slag te gaan met het maken van een verhaal over dialoog en ethiek voor deze persoon: de urgentie, dat wat het programma gaat doen voor deze persoon, en wat dat oplevert. Per ijkpersoon gaat een groepje deelnemers hiermee aan de slag en al snel blijkt hoeveel ideeën een aanpak als deze genereert. Dat brengt de ijkpersonen echt tot leven. Ook blijkt hoe verschillend de situatie en aanpak per type persoon kunnen zijn. En wat het belang van een overkoepelend programmaverhaal is.

Beeld: ©Esther Blaauw
Bewegingsverhaal uitgebeeld

Save the date 27 juni
In de middag staan we onder leiding van Victoria Dekker kort stil bij de lessen uit de eerste drie etappes. De vierde etappe eindigt met een gedanst bewegingsverhaal over wat deze etappe centraal stond: verkenning, toenadering, contact. Dan volgt het slotwoord van Erik Pool: “Het is niet klaar, we zetten geen punt maar trekken wel een lijn. Op 27 juni wordt voor alle deelnemers aan de estafette en voor andere geïnteresseerden de bijeenkomst gehouden: 'Verder bouwen aan het programma Dialoog & Ethiek'. We halen het net op en gaan in gesprek over onze bevindingen tot nog toe. Onderzoekers van I&O-Research presenteren de resultaten van onderzoek naar morele vragen van rijksambtenaren en de wijze waarop organisaties bij het Rijk hier mee omgaan. En Chris van Dam, voorzitter van de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag, zal die middag de urgentie en noodzaak van een toenemend ethisch vermogen van ambtenaren bespreken.”

Dev vorige edities van de dialoogestafettes vind je hier:

  1. Eerste dialoogestafette 
  2. De tweede etappe van de dialoogestaffete
  3. De derde etappe van de dialoogestafette