Derde etappe van de dialoogestafette: leren van het repertoire van kunstenaars

Tekst: Jan Jelle van Hasselt 

Wat kan dialoog niet wat kunst wel kan? Wat voegt de taal van kunst toe aan die van het gesproken woord in de dialoog? Vragen die door organisator Bas Volkers gesteld werden aan het begin van de derde ronde van de dialoogestafette.

Zoeken naar de waarheid


Op 24 november 2012 werd de Surinaams-Hindoestaanse Rishi Chandrikasing op perron vier van station Den Haag Hollands Spoor doodgeschoten door een politieagent. Hij was zeventien jaar en bleek ongewapend. Schrijver en regisseur Kees Roorda liet zich inspireren door getuigenverslagen en politieverhoren en schreef een tekst waarin zesentwintig betrokkenen terugblikken op deze dramatische gebeurtenis. Theatergroep Firma MES geeft in de voorstelling Rishi al deze mensen, elk met een eigen waarheid en perspectief, een stem. De methode hiervoor omschrijft Roos Eijmers van Firma MES als ‘radicale empathie’, om elk standpunt begrijpelijk te maken. Met deze vorm van documentaire theater wordt vanuit verschillende perspectieven gezocht naar de waarheid, een waarheid met zoals de recensent van de Groene Amsterdammer het verwoordt: “steeds meer het karakter van een door elkaar getrapte legpuzzel”. Roos Eijmers liet met dit voorbeeld tijdens de dialoogestafette zien hoe kunst kan onderzoeken en agenderen, twee van de vijf stappen van makerschap [zie uitvouwbaar kader hieronder].

Alleen tegen de staat

Bij de opening laat programmadirecteur Erik Pool een montage zien die kwartiermaker Caroline Wiedenhof maakte van de BNNVara-documentaire 'Alleen tegen de staat', een gesprek met gedupeerde moeders van de kinderopvangtoeslagaffaire. In de montage staat Derya centraal. De problemen met de Belastingdienst hebben haar leven totaal ontregeld en tot een ander mens gemaakt: “Ik ben geen hater, maar ben hierdoor gaan haten.” Erik Pool: “Dit is iets om stil van te worden en het schaamrood op de kaken te krijgen. Deze vrouw is vernederd door de Staat – wij moeten bij onszelf te rade gaan hoe dit ooit heeft kunnen gebeuren.” Uit het verlangen om zaken anders te willen en anders te doen is het programma Dialoog & Ethiek ontstaan. Doel van het programma is om het ethisch vermogen van rijksambtenaren te versterken, en daarmee het handelen van de Rijksoverheid te verbeteren. Wat we kunnen leren van de werkwijze van de kunstenaar wordt deze twee dagen verkend.

De kunstenaar als maker

Tabo Goudswaard van de Sociaal Creatieve Raad [zie uitvouwbaar kader hieronder] onderscheidt kunst in ‘the white cube’ – in de witte, contextloze zaal van een galerie of museum - en kunst als het resultaat van makerschap. Makerschap wil een stap verder gaan dan kunst in ‘the white cube’. Door zijn ontregelende, agenderende of onderzoekende effect in de openbare ruimte toe te passen wordt de boodschap van de kunstenaar onontkoombaar. Kunst vanuit deze vorm van makerschap beoogt dan ook een daadwerkelijke verandering in het systeem rond een vraagstuk te bewerkstelligen. De Sociaal Creatieve Raad wil makerschap inzetten voor de aanpak van grote maatschappelijke vraagstukken en is daarom door het programma Dialoog en Ethiek gevraagd om gedurende de gehele dialoogestafette aan te haken. Vanuit de Raad is actief meegedacht over de opzet van deze aan kunst gewijde etappe.

De Sociaal Creatieve Raad en de vijf stappen van makerschap

De Sociaal Creatieve Raad is een raad van vijftig vertegenwoordigers van diverse maatschappelijke netwerken die hun krachten bundelen om samen met kunstenaars en ontwerpers onze toekomstige samenleving vorm te geven. Tot de leden van de Raad behoren onder meer Abdelkader Benali, Lucas de Man, Floris Alkemade, Marleen Stikker, Tinkebell, Merlijn Twaalfhoven, Caro Derkx, Tabo Goudswaard, Jetske van Oosten, Erik Pool. De laatste vijf namen deel aan deze etappe van de dialoogestafette.

De Sociaal Creatieve Raad richt zich op het makerschap en onderscheidt daar vijf stappen in:
1) Het agenderen van de opgave.
2) Het onderzoeken van het systeem.
3) Het voorstellen van een alternatief.
4) Het verkennen van de alternatieve toekomst met belanghebbenden.
5) Het implementeren van het nieuwe systeem.

Vergroot afbeelding
Beeld: ©ANP / Hollandse Hoogte
Wijkagent Eva Dijkman met een naamgenoot uit de Oosterparkwijk in Groningen. Fotografie: Corné Sparidaens (ANP / Hollandse Hoogte)

 From the police with love
Op welke manier er een alternatieve toekomst kan worden verkend laat het project Social Design Politie zien. In dit project gaat de politie op zoek naar andere manieren van politiewerk en naar een positieve impact op de samenleving. Dat vindt plaats door in heel het land kleine samenwerkingen te starten tussen wijkagenten en creatieven. Ze doen daarvan verslag op de sociale media en in de wijk waar ze werken. Het kan dan gaan om het vinden van antwoord op vragen zoals: “Hoe kunnen we armoede eerder signaleren?", en “Hoe kan ik contact maken met bewoners op basis van vertrouwen en gelijkheid? In vredestijd maar juist ook als het ongemakkelijk is." Een van de concrete resultaten daarvan is in de tegenpool van de bekeuring: de goedkeuring, waarin de wijkagent een wijkbewoner bedankt voor iets.

Vergroot afbeelding
Beeld: ©Max Douw Foto door Esther Blaauw
Max Douw

Laat me niet vallen
Estafette-deelnemer Max Douw was betrokken bij het theaterprogramma Alles over Hoop, voor ambtenaren van vijf ministeries en de Gemeente Den Haag in 2019. Over innovatie, verandering en ontwrichting, de relevantie van de overheid in de digitale 21ste eeuw. Hoe kunnen overheden een zinnige en geloofwaardige rol spelen in de toekomst? Wordt het hoop of wordt het vrees? Het lied “Laat me niet vallen”, dat hij in deze voorstelling zong, brengt hij ook ten gehore in Vught.

Laat me niet vallen
Misschien ben ik voor jou niet meer dan een getal
Misschien ben ik voor jou het zoveelste geval, maar laat me niet vallen
Laat me niet vallen
Misschien ben ik voor jou gewoonweg een passant
Maar ik hang hier zonder vangnet aan je rechterhand
Laat me niet vallen
Ik ben voor jou je werk, jij bent voor mij mijn leven
En al kan je mij misschien de antwoorden niet geven
Nu jij zo in je vlucht hier voor me staat
Is het enige dat ik vraag
Dat je mij niet vallen laat

Vergroot afbeelding
Beeld: ©Ahmet Polat foto: Esther Blaauw
Ahmet Polat

Anouks privacy
In de avond van de eerste dag laat een drietal deelnemers zien op welke manier ze in hun eigen praktijk met ethische vragen bezig zijn. Ahmet Polat maakte de serie “De man is lam” over hoe het is om anno nu man te zijn. Caro Derckx vertolkte op indringende wijze de speech van Emma Watson voor de Verenigde Naties over de positie van de vrouw, onderdeel van het stuk “Emma Watson – The Play” dat zij samen met Nora El Koussour op het podium zet.

Roos Eijmers van Theatergroep Firma MES laat zien hoe deze groep zich met documentair theater bezig houdt. Zoals de voorstelling Rishi, genoemd hierboven. En de productie Volg, wanneer nieuwsgierigheid gevaarlijk wordt (2011/2012).
Aanleiding voor deze productie was de vondst van een schat aan persoonlijke informatie aangetroffen in een leentelefoon. Met deze informatie en alles wat beschikbaar is op de sociale media kon het leven van de vorige gebruiker Anouk worden gereconstrueerd: het onderwerp van deze voorstelling. Een voorbeeld van de agenderende werking van kunst. Maar ook van de ontregelende werking. Een aantal deelnemers aan de estafette reageert emotioneel op deze presentatie: als in deze voorstelling de voorstelling alle gevonden gegevens zonder te  anonimiseren in openbaarheid zijn gebracht, dan gaat dit toch ver over de schreef, zo ga je toch niet om met iemands privacy? Het onderwerp van het programma Dialoog en Ethiek, het bespreekbaar maken van ethische kwesties in het werk, komt zo middenin de deelnemersgroep te liggen. Waarbij de kanttekening geplaatst moet worden dat Firma MES er in de uitgevoerde voorstelling wel voor had gezorgd dat niet herleidbaar was van wie de gevonden gegevens afkomstig waren, en geen tot die persoon te herleiden gegevens zijn gebruikt. Tot in de volgende ochtend vinden er scherpe, open en soms ook pijnlijke gesprekken over plaats. Zo komt niet alleen de ethiek van en bij de rijksoverheid, maar ook die van de kunst zelf op tafel te liggen.

 Kralenspel als inspiratiebron
Ook deze keer wordt met de deelnemers aan de hand van de methodiek van het kralenspel van Jos Kessels een situatie onderzocht waarin sprake was van een spanning tussen wat er van je werd gevraagd en wat je zelf belangrijk vond. Wat deze keer anders is: aan enkele van de aanwezige kunstenaars was gevraagd om tijdens het doorlopen van het kralenspel op een moment waar het volgens hem/haar om gaat dat vorm te geven. De kunstenaar maakt op die manier zichtbaar en voelbaar waar het in diens visie om gaat of waar relevante zaken in het kralenspel blijven liggen omdat ze zich moeilijk onder woorden laten brengen. Het resultaat daarvan werd door de deelnemers als zeer krachtig en indringend beoordeeld. De kunst bracht aanvullende scherpte en duidelijkheid in een andere taal dan die van ‘gewone’ woorden. Op sommige momenten leidde dat ook tot confronterende leermomenten. Hoe zeg je dingen zodat de ander niet alleen woorden hoort, maar ook kan voelen wat je bedoelt?

Vergroot afbeelding
Beeld: ©Daniele Davidson foto door: Esther Blaauw
Beeldend kunstenaar Danielle Davidson aan het werk

In het laatste programmaonderdeel voeren de deelnemers een actieonderzoek uit naar de maakruimte voor een nieuwe ethische praktijk. Als je tot actie wilt overgaan om die ethische praktijk concreet vorm te geven, wat kun je daarbij leren van het repertoire en de werkwijze van kunstenaars? Hoe voelt het om in actie te komen? Welke reacties krijg je erop en wat doen die reacties met je? Als afronding van het onderzoek presenteert de groep aan elkaar. Dat levert onder andere een nieuwe vorm voor de ambtseed op, meditatieve stiltemomenten en tot reflectie en onderzoek aansporende oproepen.

Vergroot afbeelding
Beeld: ©Hanne Bikker
Groep samen

In de vierde en laatste etappe van de dialoogestafette (31 mei en 1 juni) staan verhalen centraal en vindt de integratie plaats van de opbrengst van vier etappes. Op 27 juni is er een afrondende bijeenkomst.