Waarheid komt van binnenuit

Ontdekking van een gemis

Christiaan blijkt al vroeg in ethiek geïnteresseerd te zijn geraakt, maar een makkelijke kennismaking was het niet. Tijdens een werkcollege ethiek, onderdeel van de minor taal- en cultuurstudies, stelde hij een onderzoekende vraag, die tot zijn schrik een heftige emotie teweeg bracht, waarna het gesprek door de docent werd afgekapt. Het college ging over het invriezen van menselijke eicellen. Mag dat? Wat zijn de grenzen?

"Dat is een onderwerp dat natuurlijk veel emotie kan oproepen. Mijn vraag was analytisch bedoeld en ik rekende dus niet op een emotionele reactie. Ik schrok daar toen van, maar wat me het meest is bijgebleven ervan is dat het gesprek toen werd stopgezet door de docent, omdat het niet de setting ervoor zou zijn. Ook later toen ik de master Toegepaste ethiek deed, liep ik ertegenaan dat er nauwelijks gesprekken plaatsvonden. Het was allemaal heel theoretisch, we bestudeerden grote filosofen als Heidegger en Kant. Maar de gezamenlijke reflectie ontbrak."

"Tijdens mijn studie ontdekte ik dat duiding geven aan ervaringen voor mij veel belangrijker is dan het vergaren van kennis. Wat maak je mee? Wat vind je ervan? Wat is belangrijk voor je? Ik heb ook geleerd dat emoties bij mensen vlak onder de oppervlakte liggen. En juist die bieden belangrijk onderzoeksmateriaal. Met de kennis van nu weet ik: ik miste toen al een gespreksvorm zoals een moreel beraad. Gelukkig kwam ik dat later tegen bij het vak zorgethiek. Inmiddels heb ik nog een extra opleiding gevolgd bij de Vrije Universiteit tot gespreksleider moreel beraad."

Cultuurshock

"Na mijn afstuderen kwam ik meteen op een tweesprong. Zou ik mijn vader achterna gaan, als journalist? Het was de makkelijkste weg, want ik kon via hem zo aan de slag bij een tijdschrift. Of ging ik in op het aanbod om bij de IND te gaan werken? Ik koos voor het laatste, die een kans bood om mijn eigen weg te gaan. Ook vond ik het interessant om in een grote organisatie te gaan werken aan een politiek gevoelig thema. Bovendien was de IND geïnteresseerd in wat ik zou inbrengen op het gebied van ethiek. Ze zagen het als een goede aanvulling op de juridische kennis die in de organisatie zo rijkelijk aanwezig was.  "

"Dat is nu vijf jaar geleden en aanvankelijk was het werken in een kantoorsetting een cultuurshock voor me. Ik was gewend om in de horeca te werken. Vijf dagen in de week met dezelfde mensen in hetzelfde ritme werken, allemaal tegelijk lunchen, dat was echt wennen. Inmiddels besef ik ook hoe fijn het is om te werken in een team met mensen die je goed kent. Veel mensen zijn tegelijk met mij begonnen. We hebben echt een band opgebouwd."

Zoeken naar waarheid

De indiensttreding bij de IND bleek het begin van een zoektocht.

"Ik houd van vragen stellen en dat doe ik dus ook altijd in mijn werk. Wie ben ik? Wat wil ik? Waar ga ik heen? Wat is de zin van wat wij doen? Ik heb veel gereisd, daardoor besef ik dat ik ook op een andere plek geboren had kunnen worden. Het reizen leidde bij mij tot vragen over het geloof waarmee ik ben opgegroeid. Hoezo geloven wij dat dit de enige ware weg is, terwijl je deze weg helemaal niet kent als je ergens anders bent geboren? Iedereen heeft zijn eigen waarheid, blijkt, maar daar voeg ik dan aan toe: zoek die dan ook! Waarheid komt van binnen uit en niet van boven' zingt De Dijk in het liedje Zevende Hemel, en zo voel ik het ook. Ik denk dat je jezelf moet kennen om een ander te kunnen kennen. Vandaar waarschijnlijk dat ik al die vragen steeds heb."

Buikpijnzaken

"Er is binnen de IND een 'Wegwijzer bij buikpijnzaken' gemaakt, die medewerkers kunnen raadplegen als ze in hun werk vastlopen. Maar de mogelijkheid van een moreel beraad stond er nog niet bij. Toen ik daarover mailde kreeg ik een enthousiaste reactie terug. Meteen kwam ook de vraag welk dienstonderdeel hiervoor verantwoordelijk is en welke mailbox daarbij hoort? Tja, dat ben ik dan in mijn eentje!"

Ruimte

"Van mijn manager heb ik een dag per week ruimte gekregen om aan de slag te zijn met ethiek. Zojuist heb ik bijvoorbeeld twaalf morele beraden afgerond bij een andere IND-vestiging. Het mooie van die gespreksvorm is dat het altijd om de praktijk gaat, niet om fictieve dilemma's. Wat me daarbij opvalt is het enthousiasme van mensen. 'Wat fijn dat we een keer ruimte hebben om na te denken' zeggen ze bijvoorbeeld, of 'Wat goed om te weten dat anderen ook twijfels hebben. Dat twijfelen mag en dat je daar niet op afgerekend wordt!' Ik bespeur best veel angst in de organisatie om te zeggen dat je iets niet weet.

Menselijke maat

“Ook is het bijzonder om te merken hoe eerlijk mensen zijn in een moreel beraad. “Wil je de gewenste variant of wat ik echt zou doen?” zeggen ze dan. En ze geven ook aan hoe moeilijk hun werk is zodra ze de mens achter een dossier leren kennen. Dat is wel schrikken, maar het is ook de realiteit. Als we die menselijke maat willen toepassen. moeten we leren omgaan met dat ongemak. Ik worstel er zelf ook mee. Soms ontmoet ik iemand in een hoorzitting, terwijl ik al weet dat de kans heel klein is dat zijn familie overkomt. Rationeel kan ik dat bevatten, emotioneel is het zwaar. Het gesprek daarover hebben we nog veel te weinig. Andere vragen die bijvoorbeeld op tafel komen zijn:

• Wie ben ik om te bepalen dat jouw familie hier niet heen mag komen?
• Waarom vinden we grenzen zo belangrijk?
• Waarom heb ik wel het recht om hier te wonen en leven?
• Hoe moet ik handelen als ik zelf niet achter het beleid sta?
• Ik signaleer iets, hoe maak ik dat kenbaar?”

Wat ik heb geleerd

"Het belangrijkste wat ik heb geleerd in de opleiding Moreel beraad is hoe belangrijk structuur is om een goed gesprek te hebben. Mijn mentor, Froukje Weidema, was daar gelukkig heel duidelijk over. Aanvankelijk was ik namelijk meer van de natuurlijke flow. Nu begrijp ik dat het niet zonder een methode en een structuur kan. Van gesprekken die alle kanten opgaan krijg ik inmiddels zelf buikpijn."

"Iets anders wat je leert is om goed te onderzoeken of er wel een morele vraag speelt. Soms brengt iemand een dilemma in, maar voel ik al snel dat ze gewoon een verhaal wil vertellen. Laatst gebeurde het weer. Toen vroeg ik haar of zij haar standpunt en emotie wil onderzoeken en misschien zelfs van mening wil veranderen? Ze zei ja. Maar het was toch niet zo. Het was helemaal geen dilemma voor haar en daardoor kwam het onderzoek niet verder. Dat is de uitdaging bij een moreel beraad."

"In de praktijk heb ik geleerd dat het belangrijk is om gewichtige termen luchtiger te maken. Een term als 'moreel beraad' of 'ethiek' werpt een drempel op. Ik houd het bewust licht, door ook grapjes te maken. Vaak zeggen mensen na afloop opgelucht *'Het was heel praktisch'*. Maar  hierin ben ik zeker nog lerende. Hoe maak ik het uitnodigend om mee te doen?"

Leeg

"Na een sessie voel ik me soms leeg. Voor de gespreksdeelnemers is het afgerond en dan blijf je alleen achter. Dat moet ik dan verdragen. Dan vraag ik me af -  vind ik dit belangrijk, doen ze het voor mij? Heef het echt nut voor de organisatie? Wie ben ik om voor een ander te bepalen dat dit meerwaarde heeft? Ik ben niet snel tevreden. Ik weet altijd dat er dingen zijn blijven liggen. Wat ik moet leren is accepteren dat niet alles mogelijk is, en omarmen dat mensen positief erover zijn waren."

"Gespreksleider zijn voelt soms alleen. Je geeft zoveel in een gesprek, je bent continu alert. Daarom fijner om een gesprek met twee mensen te begeleiden."

Ik wil verder met ethiek

"Mijn ambitie is om ethiek structureel op de kaart te zetten binnen de IND. Dat het een logische optie wordt om op een systematische manier te denken over dagelijkse dilemma's en vragen. Dat we daarvoor gespreksleiders hebben, die ook gevonden worden. Daarom ben ik nu bezig met het werven van medegespreksleiders. In een mum van tijd heb ik al tien mensen gevonden die daar interesse in hebben. We willen nu samen de basis bootcamp doen die Dialoog & Ethiek aanbiedt."

"Vanuit deze functie is mijn ambitie best lastig te realiseren. Maar voor bijvoorbeeld een functie bij het bureau Integriteit mis ik nog ervaring. Hoe dan ook, ik blijf zoeken! En tegelijkertijd: tot nu toe vind ik ook voldoende weerklank en bevestiging binnen de IND. En ik klim gemakkelijk in de pen als ik ergens nieuwsgierig naar ben, of een idee heb - dat is dan weer de journalist in mij. Zo heb ik ook het rijksbrede programma Dialoog & Ethiek gevonden."

Naschrift

Voor mensen die net als Christiaan werken aan een dialoogcultuur binnen hun dienstonderdeel, bestaat sinds kort de community van praktijkbouwers, waarin de leden inspiratie, kennis en ervaring met elkaar delen. Spreekt dat je aan? Of wil je meer weten over moreel beraad of andere vormen van gespreksvoering? Kijk dan op de website van Dialoog & Ethiek of mail dialoogenethiek@rijksoverheid.nl.

Caroline Wiedenhof
Mei 2024