De moed om door te gaan

“Iemand had mij op het spoor van Jessica gebracht”, vertelt ze erover, “maar ik had geen idee wie ze was. In dat eerste gesprek benoemde zij precies wat ik zocht. Ik voelde meteen de urgentie van het onderwerp. En net zo belangrijk: ze maakte duidelijk dat ik welkom was bij de community van gespreksleiders, ook al had ik nog nooit een ethisch gesprek begeleid. ‘Kom gewoon aan boord!’, zei ze.”

Ik heb me toen meteen aangemeld voor een professionaliseringsdag van Dialoog & Ethiek, en een week later ook voor de opleiding Gespreksleider Moreel Beraad aan de VU. Ik voelde: dit laat ik nooit meer los. Het is een soort liefdesgeschiedenis met ethische reflectie en dialoog geworden.”

Alles stond op zijn kop

"Het was verrassend dat die liefde voor dialoog en ethiek ontstond, omdat ik helemaal niet toe was aan nieuwe werkliefdes. Mijn leven stond namelijk op zijn kop. Vooral gebeurtenissen in mijn werk overvroegen me. Tijdens de coronapandemie kreeg ik bijvoorbeeld te maken met bedreigingen in mijn werk. Collega’s bij de Raad voor de Kinderbescherming adviseerden me de bedrijfsarts te bellen voor advies. Zij zei, tot mijn stomme verbazing, dat ik beter even kon stoppen met werken. Onderweg naar volledig herstel, kwam Dialoog & Ethiek op mijn spoor."

Terug naar de urgentie die je voelde?

“Ik ben ervan overtuigd dat binnen de jeugdzorg en bij de Raad voor de Kinderbescherming  iedereen elke dag zijn best doet om goed werk te leveren. In elk onderzoek wegen we af wat goed is om te doen of te laten voor een kind, gegeven de omstandigheden waarin het opgroeit. Om tot een besluit of advies te komen, overleg je in een team dat bestaat uit een raadsonderzoeker, een gedragswetenschapper en een jurist. Maar waar we het bijna nooit over hebben is het waardepatroon van waaruit je het werk doet. En juist dat is noodzakelijk om wel te doen. De Raad voor de Kinderbescherming, ik dus in mijn functie, neemt soms heel ingrijpende beslissingen. Dat gaat meestal gepaard met veel stress voor mensen over wie het gaat. Daarom vind ik het onze verantwoordelijkheid om je eigen waardepatronen heel goed te onderzoeken samen met anderen. Daarnaast vind ik het relevant om ook ouders te vragen vanuit welke waarden zij handelen. Dit geeft zicht op wat kinderen en ouders belangrijk vinden in het leven.”

“Mijn ervaring is dat in de snelkookpan van het dagelijkse werk dat soort gesprekken nooit vanzelf ontstaan. Ik kende dit gespreksrepertoire ook helemaal niet. Door mee te doen in de community van gespreksleiders Dialoog & Ethiek ontdekte ik een nieuwe taal en werkvormen voor gesprekken over waarden. En dat er mensen bestaan die daar hun werk van maken, wow!”

Van kleuter tot gediplomeerd gespreksleider

“Ik kan me mijn eerste professionaliseringsdag van Dialoog & Ethiek nog precies herinneren. Ik voelde me een soort kleuter op de eerste schooldag. Ik liep binnen zonder verwachting en zonder eigen verhaal. Vrijwel meteen werd ik uitgenodigd om plenair te vertellen waarom ik graag ervaring wilde opdoen met een moreel beraad. Ik moest wel even slikken, maar toen dacht ik: ‘Oké, als je dit echt wilt, moet je er nu ook voor gaan staan. En dat gevoel is daarna nooit meer weggegaan.”

“Een week later begon mijn opleiding Gespreksleider Moreel Beraad en afgelopen mei heb ik mijn diploma gehaald. Nu richt ik me volledig op reflectie en dialoog over morele vragen en dilemma’s binnen de Rijksoverheid. Ik wil bijdragen aan een werkpraktijk waarin dat een normaal onderdeel is van de werkzaamheden. In de community van gespreksleiders kreeg ik gelukkig van alle kanten hulp aangeboden. Daardoor kon ik op een gegeven moment ook binnen mijn organisatie heel precies formuleren wat er nodig was. Een shout out naar Roy Vermeulen, dialoogpool coördinator bij de Belastingdienst, is hier echt op zijn plek! Ik ben iedere keer weer ontroerd wanneer ik die behulpzaamheid naar elkaar zie. Het zegt mij dat iedereen de urgentie voelt om ethische reflectie verder te brengen in de eigen werkcontext. Successen vieren we samen in de community en wanneer de weg hobbels heeft, kan je terecht bij de leden van het kernteam Dialoog en Ethiek en andere leden van de community. “

Alle ambtenaren moeten over deze vaardigheid beschikken

“Het komt hierop neer: als we de tijd niet nemen om te spreken over morele kwesties, blijven ze hangen in je hoofd, hart of maag. Dat levert stress op. Dan kun je vechten, vluchten of bevriezen, maar dat kost allemaal kracht. Ik zie dat mensen hierdoor soms de moed verliezen. Dit alles heeft een grote invloed op de team- en organisatiecultuur en op de inhoud van onze adviezen en besluiten.

Als je de tijd neemt voor ethische reflectie, worden de besluiten die je neemt zuiverder. Het scherpt je oordeelsvermogen. Want in een dialoog moet je je verplaatsen in andere perspectieven en ontdek je de wijsheid van een groep. Dan trek je het los van jouw persoonlijke belang, mening en ervaring. In die afstand ontstaat de ruimte voor een neutrale kijk en krijgen mensen de moed om door te gaan. Ik denk dat alle ambtenaren over deze vaardigheid moeten beschikken.”

Luisteren

Ethisch reflecteren is een manier van gespreksvoering die ik heb moeten leren. We hebben het op school niet geleerd en de werkpraktijk is vooral ingericht op het zenden van informatie en uitstralen dat je wel weet wat je doet. Alles wat je hoort, ziet en voelt wordt daardoor gekleurd. Tijdens mijn opleiding heb ik ontdekt hoe zeer mijn luistervermogen wordt beïnvloed door allerlei gedachten, zoals schaamte, en mijn best moeten doen. Dus ik ga me nu richten op nog preciezer en vollediger leren luisteren. In september start ik daarom de opleiding ‘Leiderschap in Luisteren’ aan de Erasmus Universiteit. Ik vind het gewoon leuk om te leren en ontwikkelen.”

Scherpte en diepte

“Het gaat erom dat je in een gesprek naar boven haalt wat relevant is. De vaardigheid van een gespreksleider zit in het aanbrengen van scherpte en diepte. Geloof me, dat is een vak dat je moet leren. Ik houd zelf erg van consensus, maar daarmee kom je niet altijd verder. Je moet opgeven dat je verstand ergens van hebt. Je moet ongemak en frustratie leren verdragen.”

Valse tegenstelling

“Wat ik heb ervaren, en om me heen zie, is hoe moeizaam ethische reflectie een plek krijgt in het werk. Bestuurders spreken uit dat ze het belangrijk vinden, maar in de praktijk behandelen ze het niet als een noodzakelijk onderdeel van het werk. “Put your money where your mouth is”, denk ik dan. Door deze houding ontstaat een valse tegenstelling tussen ethische reflectie en bijvoorbeeld het wegwerken van wachtlijsten. Als je daar niet op ingrijpt, zal ethiek in de marge blijven in uitvoeringsorganisaties. Want de afspraken over resultaten worden heel strak gemaakt. Mensen schieten daardoor in een kramp en gaan ethische reflectie beschouwen als iets extra’s. Daar kan ik behoorlijk geïrriteerd van raken. Mijn overtuiging is dat ethische reflectie bijdraagt aan een efficiënter en effectiever werkproces.”

Mijn visie in het kort

“Als rijksambtenaar leg je de eed af. Ik vind dat die de verantwoordelijkheid met zich meebrengt om je moreel vakmanschap te onderhouden. Want een betrouwbare overheid ontstaat niet door alleen te focussen op een taak of resultaat. Sterker nog: tunnelvisie ligt dan op de loer. Juist in tijden van polarisatie is het aanscherpen van ons collectieve morele kompas van groot belang. In een dialoog over morele kwesties uit de werkpraktijk ontdek je wat een ander aan het hart gaat. Dat is ook van groot belang om aan een veilige en inclusieve werkcultuur te bouwen. Ik vind trouwens dat niet alleen de baas dat moet organiseren. Het is aan ons allen als ambtenaar.”

Onderstroom

“Afgelopen jaar heb ik zo veel mogelijk ervaring opgedaan als gespreksleider binnen de Rijksdienst. Dat was fantastisch om te doen. Mensen ontdekten bijvoorbeeld dat zij vanuit dezelfde waarden heel verschillend gedrag vertonen. Je voelt de opluchting als dat boven tafel komt. Ik zie ook blije gezichten als mensen die normaal niet zo snel het woord nemen, hier actief meedoen. En andersom. Laatst zei een deelnemer bij de terugblik: Luisteren, nee dat kan ik eigenlijk niet zo goed. Geweldig toch zo’n inzicht. “

Nieuw begin

“Voor mij is het nu duidelijk dat ik verder wil met dialoog en ethische reflectie. De RvdK maakt op dit onderwerp juist een pas op de plaats. Daarom heb ik besloten afscheid te nemen en mijn eigen bedrijf, Dialoogbouwer, op te zetten. Ik zie de toekomst met veel vertrouwen tegemoet. Maar eerlijk is eerlijk, ik zou zo weer teruggaan naar de Raad of naar de Rijksdienst als ik ergens een plek vind waar ik ethische reflectie vorm kan geven!”

Caroline Wiedenhof
augustus 2024

Verder lezen

Ben je rijksambtenaar en heb je interesse om ook gespreksleider te worden? Kijk dan op de website van Dialoog & Ethiek of mail dialoogenethiek@rijksoverheid.nl.