Reflectie Wouter van Eendenburg nav boekpresentatie en symposium 'Leiders in de storm'

Brochure | 21-11-2023

Een wereld vol Fixies - Wanneer democratie uit je handen glipt

Growie en Fixie zijn bekende figuren op de basisschool van mijn dochter. Nee, het zijn niet de zoveelste slachtoffers van ouders met een voorliefde voor exotische namen. Het zijn twee fictieve figuren. Archetypes eigenlijk. Fixie probeert niks. Bij voorbaat zegt hij al dat hij het niet kan. Growie daarentegen ziet nieuwe uitdagingen als een kans. Een springplank om te groeien. Om iets nieuws te leren. De kinderen op de basisschool van mijn dochter leren al in de kleuterklas een Growie te zijn. Want juist door te proberen, door fouten te maken, leren kinderen. 

Dat is ook de boodschap van Alida Oppers - inspecteur-generaal van het Onderwijs. ‘Maar kan je wel leren in een onveilige omgeving?’ vroeg Oppers zich af, tijdens het symposium Leiders in de storm. Een omgeving waarin fouten maken niet wordt beloond (zoals op de basisschool) maar juist wordt afgestraft. Ze sprak over de Haagse omgeving. De omgeving waarin wij ambtenaren opereren. Waar een fout geen leermoment is maar wel een bron van negatieve publiciteit. Waar het aanwijzen van een dader belangrijker lijkt dan het verhelpen van het probleem. Welke ambtenaar of bestuurder durft in dat klimaat nog fouten te maken? Wie durft dan nog te leren? 

Het antwoord spreekt voor zich. En dat is niet zonder prijs. Want een niet-lerend openbaar bestuur wordt er niet beter op. Met als gevolg meer fouten, meer negatieve berichtgeving en meer whodunnits in de plenaire zaal van de Tweede Kamer. Deze negatieve spiraal brengt ons waar alle negatieve spiralen ons brengen: naar beneden. Niets minder dan onze democratie staat op het spel. 

Is dat niet wat overdreven? Zo’n vaart zal het toch niet lopen? Vaak is dat mijn eerste reactie op boude beweringen. Maar is dat een beargumenteerde reactie? Of is de wens de vader van de gedachte? Voor veel Nederlanders is democratie een vanzelfsprekendheid. Bovendien voelt democratie voor velen als het eindpunt. Als de beste bestuursvorm die als vanzelf boven komt drijven. De geschiedenis leert ons echter iets anders. Democratieën zijn gekomen en gegaan.

Ilja Leonard Pfeijffer brengt dat met zijn magistrale boek Alkibiades in herinnering. De democratie van de Atheense stadstaat glijdt tijdens het leven van de omstreden politicus langzaam maar zeker af. Deze geschiedenis lijkt een spiegel voor onze tijd. Ook toen wonnen populistische stemmen aan kracht. Ook toen was de wereld instabiel. Zal het ons net zo vergaan?

Vraag het een Griek uit de tijd van Alkibiades en het antwoord luidt ja. De oude Grieken geloofden namelijk niet dat democratie de laatste bestuursvorm is. Ilja Leonard Pfeijfer brengt in herinnering dat de Grieken drie vormen van staatsbestuur onderscheidden. Alle macht geconcentreerd bij een persoon: een monarchie. Bij meerdere personen: aristocratie. Of bij alle mensen: democratie. En belangrijker: de oude Grieken geloofden dat de staatsvormen elkaar doorlopend opvolgen.

Iedere staatsvorm kent een schaduwzijde. Die komt in beeld zodra de machthebbers het eigen belang laten prevaleren boven het maatschappelijk belang. Monarchie verandert dan in autocratie. Als de elite de machthebber afzet wordt een aristocratie geboren. Tot ook de elite het algemene belang uit het oog verliest en slechts voor eigen gewin gaat (ook wel oligarchie). In reactie komt het volk in opstand en een democratie wordt gevestigd. Maar ook de democratie kent een schaduwzijde: de tirannie van de massa. Bijvoorbeeld als een bepaalde groep alleen nog maar het belang van de eigen groep voor ogen heeft. En de democratische rechtstaat alleen erkent als het de eigen groep uitkomt – en  deze miskent als dat even niet het geval is. Een roep om een sterke leider ontstaat, waarmee de macht zich weer concentreert bij één persoon. De cyclus van staatsvormen is rond.

Volgen wij de weg van het Athene van Alkibiades? Is dit werkelijk een autonoom proces? Als onze huidige democratie ons dierbaar is, dan doen we er in ieder geval verstandig aan daar over na te denken. En dan niet alleen over het grotere plaatje maar vooral over onze eigen rol in het geheel. En laten we dan om te beginnen leren van onze kinderen. Door ook de Haagse omgeving voldoende veilig te houden. Door schuld en verantwoordelijkheid niet onterecht te vermengen. Door belangrijke dingen spannend te maken en niet spannende dingen belangrijk. Door eigen belang niet zwaarder te laten wegen dan het algemene belang. Door lange termijn winst voor onze democratie niet in te ruilen voor korte termijn winst voor jezelf.

Alleen zo blijven we leren van onze fouten. En dat is essentieel want een democratie vraagt doorlopend om onderhoud. Kortom, laten we wat minder naar Fixie luisteren en wat vaker naar Growie.