Zingeving in de tragiek - Terugblik op een stage bij het ministerie van Financiën en de pilot zingeving
Toen ik voor het eerst het kerndepartement van het ministerie van Financiën in Den Haag binnenstapte, viel mij op hoe snel de mensen met hun belangrijke tassen in de hand zich voortbewogen. Toen ik eindelijk na de vele draaideuren binnen was gekomen was er een verrassend stilpunt in de ruimte. Dat was New Seismo. De afgelopen maanden raakte ik verwonderd door het reusachtige beeld dat mij bij binnenkomst elke keer begroette.
Zoals je op de foto kunt zien staat het beeld iets voorovergebogen. Dat oogt droevig, letterlijk onthand en zonder onderbuikgevoel. Met de toeslagenaffaire in mijn achterhoofd stond het beeld voor mij symbool voor de ‘zwijgende ambtenaar’– tevens de titel van een kopje op de informatiepagina van het beeld. Na de toeslagenaffaire hebben medewerkers van Financiën zich onthand gevoeld. De getroffen burger is veel leed aangedaan, en medewerkers hebben zich bekneld, machteloos en stuurloos gevoeld.
Dit raakt aan vragen over zingeving in je werk. Als je het hebt over zingeving kan dat als iets groots aanvoelen, maar soms is het pijnlijk simpel. Zo durfde een medewerker op de verjaardag van de overburen niet te melden dat hij bij de Dienst Toeslagen werkt. Een andere medewerker merkte op dat zijn geschreven nota’s nooit werden gelezen. En zo zullen er nog vele, onbenoemde en ongehoorde, verhalen zijn. Is dat omdat we te weinig aandacht hebben voor zingeving?
Zingeving gaat over de verhalen die we onszelf vertellen om betekenis te geven aan de wereld om ons heen. Het gaat over wat ons raakt, over waarden, over goed en fout en over de vraag: “Waartoe ben ik hier?” Wanneer er geen antwoord meer te geven is wordt de wereld grijs; ontdaan van zin- en betekenisgeving. Het is van essentieel belang dat mensen zingeving ervaren in hun werk. Dat is niet alleen belangrijk voor je eigen mens-zijn, omdat je zoveel uren van je leven spendeert aan werk. Zingeving is ook belangrijk voor de kwaliteit en aandacht voor het menselijke in je werk. Het ervaren van zingeving richt de pijlen op dat wat wezenlijk belangrijk is.
De pilot zingeving
Er is voorzichtig een zaadje geplant bij het ministerie van Financiën en om tegemoet te komen aan de vragen is de zogenaamde ‘pilot zingeving’ in het leven geroepen. De pilot zingeving staat in het verlengde van het programma Dialoog & Ethiek. Net zoals Dialoog & Ethiek probeert ook de pilot zingeving een plek te zijn waar je wezenlijke vragen kunt stellen. Waar Dialoog & Ethiek zich richt op gezamenlijke reflectie, focust deze pilot zich op het individu. Voorheen bestond er namelijk geen mogelijkheid om deze vragen individueel en in alle vertrouwelijkheid te bespreken. De pilot onderzoekt of er behoefte is aan ondersteuning bij zingevingsvragen en of deze via vertrouwenspersonen geboden kan worden. Afgelopen maanden heb ik mij als studente Humanistiek bij het ministerie van Financiën met deze vraagstukken beziggehouden. Wat ik heb gezien, is dat de pilot iets heel bijzonders probeert te doen. Niet alleen wat de pilot zingeving biedt, is van belang—ook wat ze symboliseert, maakt haar waardevol. Ik denk zelfs dat het een tegenbeweging is. Graag deel ik dan ook enkele van mijn inzichten.
Tijdens mijn stage was ik blij verrast dat er al heel veel rondom zingeving wordt georganiseerd. Naast dialogen zijn er trainingen, meditatiesessies en ondersteuning via coaches en bedrijfsmaatschappelijk werkers – en nog veel meer. Wat de pilot onderscheidt, is dat zij zich verzet tegen een cultuur die gericht is op efficiëntie en de waan van de dag. Wat ik het meest heb gehoord in gesprekken met medewerkers is dat de verbinding wordt gemist, met elkaar en met dat waar Financiën voor staat. Het zet aan tot het stellen van de vraag: wat drijft ons en waar vinden we samen betekenis? Het zoeken naar zingeving en gemeenschap is niet uitzonderlijk voor het ministerie van Financiën, maar breder te trekken naar onze hedendaagse samenleving.
Razende stilstand
Er bestond een tijd waar mensen zich minder lieten leiden door hun dagelijkse to-do-lijstjes. Vandaag de dag heeft onze neiging om de wereld om ons heen onder controle te brengen, te beheersen en te gebruiken agressieve proporties aangenomen. Dit is niet alleen duidelijk geworden in de toeslagenaffaire, maar zien we alom gebeuren in hoe we bijvoorbeeld, met het onderwijs en de natuur omgaan. We worden in een razend tempo voortgedreven, terwijl velen van ons tegelijkertijd het gevoel hebben dat we stilstaan. Want, waartoe dient de razende razernij? We verliezen steeds meer de verbinding met ons werk, onze omgeving en raken vervreemd, zelfs met onszelf. We bevinden ons in een crisis over hoe we betekenis kunnen geven aan, ontlenen aan en/of ontvangen van de wereld om ons heen. De filosofe Hannah Arendt waarschuwde in andere woorden voor het ontstaan van ‘bullshit jobs’. Het is een symptoom van de ingewikkelde zoektocht naar hoe we ons met het leven verhouden. In haar toespraak ‘on der Menschlichkeit in finsteren Zeiten’ benoemt ze het volgende: ‘Niets lijkt mij in onze tijd problematischer dan onze houding tegenover de wereld (…)’. Arendt benadrukte hierin de problematische relatie van de mens met de wereld en het verlies van de ‘tussenruimte’—de ruimte waarin mensen elkaar ontmoeten en communiceren.
Ontvankelijke stilstand
Hoe kunnen we een andere manier vinden om ons tot de wereld te verhouden? Hoe kunnen we zingeving ervaren? Minder taken op je lijstje? Op vakantie gaan en al het werk even achter je laten? Of juist harder gaan werken? Dat is niet de manier, aldus de Duitse socioloog Hartmut Rosa. Hij wijst naar resonantie als een uitweg uit de versnelling en vervreemding die wij ervaren. Resonantie betekent een diepe, wederkerige verbinding met de wereld om ons heen – of het nu gaat om werk, relaties, natuur, kunst of andere zinvolle ervaringen. Wanneer we resonantie ervaren, voelen we dat iets ons raakt, dat we écht betrokken zijn en dat er een oprechte interactie plaatsvindt. Het gaat niet alleen om het ontvangen van betekenis, maar ook om het actief reageren en meebewegen met datgene wat ons inspireert. De muziek speelt en ik dans; de wereld nodigt mij uit en ik geef antwoord. Het is niet louter een gevoel, maar een relatie die we met de wereld aangaan. Het vraagt om een wezenlijk andere houding dan grip op de wereld willen hebben, want resonantie is niet afdwingbaar – je kunt het niet inplannen of forceren, zoals je een taak in je agenda noteert.
Soms ervaren we geen geluk of zingeving en dat hoort bij het leven. Ongelukkig zijn en zinloosheid ervaren is pijnlijk en lastig te verdragen.
Toch is het zo nodig dat we dit tragische besef werkelijk doorvoelen. Inherent aan de tragiek is dat het onvermijdelijk en oncontroleerbaar is en juist daar vinden we iets. Om met de krachtige woorden van Leonard Cohen in Anthem te spreken:
"There is a crack, a crack in everything
That's how the light gets in."
Het tragische onder ogen zien
Door het tragische onder ogen te zien, openen we ons voor wat ons raakt en wat wijst op het goede—op dat wat werkelijk van waarde is. Kwetsbaarheid en het goede zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, als een flakkerende kaarsvlam op het punt van doven. Benaderen we het goede zonder gevoeligheid en zonder besef van het tragische, dan dooft het uit. Concreet betekent dit bijvoorbeeld dat we ethische systemen kunnen creëren, maar dat onethische consequenties nooit volledig uit te sluiten zijn. Overheden stellen wetten en regels op om migratie in goede banen te leiden, met als doel zowel humaniteit als orde te waarborgen. Toch leidt elk beleid onvermijdelijk tot tragische situaties. Denk aan een gezin dat jarenlang in een land heeft gewoond en geworteld is, maar door streng terugkeerbeleid alsnog wordt uitgezet. Hoe zorgvuldig het systeem ook is ontworpen, onethische consequenties blijven: wie wordt geholpen en wie niet? De tragiek is dat er geen perfecte oplossing is—strenger beleid leidt tot humanitaire crises, soepeler beleid tot bestuurlijke of maatschappelijke spanningen.
Aanspreekbaarheid
De kunst is niet alleen deze tragiek te erkennen, maar ook politiek aanspreekbaar te blijven: het gesprek open te houden, beleid kritisch te heroverwegen en de menselijke dimensie niet te verliezen. De mogelijkheid tot resonantie bestaat wanneer politiek niet verstart in abstracte regels, maar gevoelig blijft voor de werkelijkheid achter de cijfers. Dit vraagt om een houding van heroverweging en dialoog: durven luisteren naar de stemmen van betrokkenen, morele pijn serieus nemen, het schuren niet uit de weg gaan en erkennen dat rechtvaardigheid nooit een kwestie van puur technische oplossingen is. Juist in die openheid blijft er ruimte voor wat werkelijk van waarde is.
Het stilpunt
Maar niet alleen de dialoog is belangrijk, maar de stilte ook. Stilte is niet de afwezigheid van geluid, maar de aanwezigheid van de openheid waar iets tot ons kan spreken – of het nu een kunstwerk, een ander mens of een diepere laag in onszelf is.
In het snel bewegende ministerie van Financiën is Seismo voor mij een inspiratie geweest. De Vlaamse kunstenaar Johan Tahon stelde Seismo voor als een Sjamaan – een bemiddelaar tussen het menselijke en het goddelijke, tussen het zichtbare en het onzichtbare. Hij staat er niet zomaar; hij wacht en luistert. Al jarenlang registreert hij de subtiele trillingen binnen het ministerie, als een seismograaf die de bewegingen in de diepere lagen voelt. Veel medewerkers vinden het beeld onaantrekkelijk, maar juist dat maakt het zo belangrijk. Seismo herinnert ons eraan dat het belangrijk is om stil te staan bij dat wat anders is, en dat we moeten luisteren naar de subtiele signalen die we anders over het hoofd zien. Hij nodigt ons uit om ontvankelijk te zijn. Misschien moeten we, net als hij, leren de stilte te verdragen. Er is innerlijke ruimte nodig voor een tussenruimte. De pilot zingeving biedt daarvoor een plek.
De pilot zingeving loopt tot het najaar van 2025.
Door Amy Bredewout
Mochten je vragen of opmerkingen hebben (graag zelfs), dan kan je mij bereiken via e-mail of via LinkedIn.
Enkele tips
Filmpje You Tube: Dirk de Wachter over: Wat geeft het leven zin?