In gesprek met de secretaris-generaal over activisme en ambtenaarschap

Ambtenaren op de A12

Het is begin oktober 2023 en al meer dan drie weken blokkeren klimaatactivisten van Extinction Rebellion de A12 in Den Haag. Elke dag om twaalf uur zijn ze er, variërend van tientallen tot duizenden mensen. Mensen die zich grote zorgen maken over klimaatverandering en het klimaatbeleid van de Nederlandse overheid. De activisten vormen een divers gezelschap: onder hen bevinden zich studenten, wetenschappers, boeren en zorgmedewerkers. En, misschien onverwacht, maar ook (rijks)ambtenaren sluiten zich aan bij de protesten. Ik ben daar een van.

Het combineren van het ambtenaarschap en activisme is niet vanzelfsprekend. Sterker nog, met deze combinatie begeef je je al snel in een mijnenveld waar je niet alle consequenties kunt overzien van je persoonlijke overwegingen en gedrag. Welke rollen mag je spelen? Hoe ver mag je gaan om je doel te bereiken? Waar liggen de grenzen van wat acceptabel is? En wie bepaalt dat? Hoe kijken je collega’s daar bijvoorbeeld naar? Op deze vragen zijn geen kant en klare antwoorden te vinden. Activistische ambtenaren moeten zelf op zoek gaan, gewapend met hun eigen moreel kompas en integriteitsbesef.

In gesprek met de secretaris-generaal

Het was dan ook best spannend om uitgenodigd te worden voor een gesprek met de secretaris-generaal van mijn eigen departement om inzichten uit deze zoektocht te delen. Op 2 oktober schoof ik met twee collega’s, Thijs Poelma en Hanna Baan Hofman, aan bij onze SG Jan Hendrik Dronkers in de bestuursvleugel van het ministerie van IenW voor dit gesprek. Het werd een bijzondere kennismaking met enkele opvallende nieuwe inzichten voor beide partijen.

De SG trapte af. Hij gaf aan dat het een belangrijk deel van zijn functie is om open te staan voor verschillende perspectieven die binnen en buiten de organisatie leven. Zo kan hij zijn bewindspersonen beter informeren en adviseren over relevante ontwikkelingen. Mijn collega’s en ik grepen deze uitnodiging aan en beschreven ieder ons eigen perspectief. We legden uit waarom wij ons genoodzaakt voelen om over te gaan tot activisme. Waarom we protesteren tegen beleid dat in onze ogen een bedreiging vormt voor het maatschappelijk belang. Waarom juist wij, als ambtenaren die dat maatschappelijk belang willen (en horen te) dienen, tot deze conclusie komen en de straat op gaan.

Spanning opzoeken

De reactie van de SG kwam voor ons enigszins als een verrassing. Hij sprak, na naar ons geluisterd te hebben, eerst zijn waardering uit voor de zorgvuldigheid in onze afwegingen. Vervolgens gaf hij aan dat hij onze intenties “nobel” vond en dat deze voor hem niet fundamenteel in strijd zijn met het ambtenaarschap. Dit zorgde voor een opening in het gesprek om met elkaar te verkennen waar de grenzen dan wel liggen, waar het spannend wordt. Zo hadden we het over het wel of niet scheiden van je functie en je privépersoon, over machteloosheid, tegenstrijdig beleid en je ‘handelingsrepertoire’ als betrokken burger (en ambtenaar) om te doen wat je kunt.

We werden het eens: de rollen van activist en ambtenaar kunnen complementair zijn. Toch is het niet handig om bijvoorbeeld in Rijkswaterstaat-tenue op de A12 te staan, al is het maar om misverstanden in de beeldvorming te voorkomen. Daarnaast gaf de SG aan dat zijn voornaamste zorgpunt zit bij de tunnelvisie die mogelijkerwijs kan ontstaan bij activisten. Het blijft belangrijk om verschillende belangen te erkennen. En toch: als je niet tegen bestaande belangen botst, is er geen progressie. De vraag is hoe je dit verstandig vormgeeft. Ook een SG moet openlijk perspectieven in durven brengen die niet altijd politiek of maatschappelijk gewenst zijn, maar die wel een realiteit zijn en dus politiek moeten worden afgewogen

Zoektocht is niet af

Hoe nu verder? Duidelijk is dat het gesprek en de zoektocht nog niet klaar is. Een handboek of richtlijnen, zoals al wel in Amsterdam aangekondigd, zullen bij het ministerie van IenW niet zo snel verschijnen. Wel lijkt de behoefte te groeien om meer van dit soort gesprekken door de hele organisatie heen te voeren. Gesprekken om dilemma’s met elkaar te delen, onbekend terrein te verkennen en tot wederzijds begrip te komen. Ook onze SG wil daar graag over doorpraten. Inmiddels zijn de blokkades in Den Haag voorlopig opgeschort, maar wie weet wat de toekomst brengt (en van ons vraagt)!

Auteur: Emiel Spanier