Reflectie op praktijkervaringen met Dilemmalogica
Eind november kwam een groep communicatieprofessionals van verschillende organisaties binnen de Rijksoverheid bij elkaar voor de terugkomdag dilemmalogica. Het zijn communicatieprofessionals die dagelijks te maken hebben met maatschappelijk actuele thema’s en de politiek-bestuurlijke realiteit. Ze reflecteerden op de praktijkervaring die ze met het dilemmalogica gedachtegoed hebben opgedaan sinds ze de training dilemmalogica volgde bij de Academie voor Overheidscommunicatie.
Bij dilemmalogica zoom je in op de onderliggende waarden die schuilgaan achter de belangen van betrokken partijen in een maatschappelijk vraagstuk of in een concrete situatie. Die waarden kunnen elkaar versterken, maar ook onderling spanning opleveren. Een dilemma vraagt niet om een oplossing. Het vraagt om het zoeken van de common ground en het maken van een keuze hoe je met het dilemma omgaat. Een keuze die je kunt onderbouwen en die recht doet aan de situatie en de betrokkenen.
Impliciete en expliciete toepassing in het werk
Bij binnenkomst kwamen de verhalen gelijk los. Nog voor de bijeenkomst begon, luisterde iedereen, onder het genot van een kopje koffie, al aandachtig en zeer geïnteresseerd naar elkaars verhalen. Wat speelt er actueel op het terrein van jouw organisatie? Zorg, migratie, Groningen, voorbeelden van dossiers waar veel gebeurt en wat in de praktijk de nodige dilemma’s oplevert.
Daarna ging de groep – onder leiding van Guido Rijnja, adviseur communicatiebeleid bij de Rijksvoorlichtingsdienst– van start met een check in: hoe vaak pas je dilemmalogica eigenlijk toe in de praktijk en hoe expliciet?
De communicatieprofessionals blijken dilemmalogica soms expliciet, maar vooral impliciet toe te passen in hun werk. Ze hebben het zich eigen gemaakt in hun dagelijkse manier van denken. Deze professionals hebben veelal een positie tussen bewindspersonen en het beleid in het proces. Beide kanten op zetten ze dilemmalogica in om door te vragen en aan te scherpen. Ze sturen aan op onderkenning van meerdere perspectieven, waardoor er contact ervaren wordt tussen overheid en samenleving. Ruimte creëren voor gesprekken over dilemma’s in multidisciplinaire teams en oog hebben voor meerdere rollen die je vanuit de overheid vervult die an sich dilemma’s opleveren.
“Eindelijk iemand die naar ons luistert”, haalt een deelnemer een krantenkop aan in zijn dossier.
De communicatieprofessionallaat zien hoe je een situatie kunt afpellen en beschikbare informatie kunt benutten om empathie te tonen en te onderzoeken hoe keuzes kunnen aansluiten op verlangens en voorkeuren. Dilemmalogica brengt dan scherpte aan in het contact en bevordert en in alle opzichten deugdelijke onderbouwing. Een bewindspersoon kan bijvoorbeeld erg op snelheid gericht zijn, een beleidsmaker op zorgvuldigheid en een belangenorganisatie op duidelijkheid: hoe ontdek en benut je dan wat scheidt en bindt?
Wat werkte goed?
Dilemmalogica draagt bij aan het creëren van overzicht en focus in de ogen van de deelnemers. Het is een oefening in ‘perspectivistische lenigheid’. De dialoog over dilemma’s die mensen ervaren, zorgt voor contact, samen herformuleren wat er aan de hand is, inhoud en proces loskoppelen, overwegingen met elkaar delen. Je zet daardoor vaker de bril van de doelgroep op. In die gesprekken krijg je ook gevoel voor de nuance die nog weleens ontbreekt in het nieuws. Het persoonlijke contact met de doelgroep nodigt uit tot verdieping. Ga vooral in gesprek met mensen en lees actuele boeken en rapporten (desk research) om goed te snappen wat er speelt. Open en expliciete gesprekken vormen een basis voor vertrouwen.
“Ik gebruik mijn wandelrondje met de hond weleens om te peilen hoe mensen ergens over denken.”
Door de inventarisatie van standpunten krijg je meer inzicht met welke oren of ogen mensen luisteren of lezen. Ze geven relevante informatie en inzichten. Soms zijn mensen er niet van op de hoogte dat iets een probleem is. Dan is het extra belangrijk om ze mee te nemen in het verhaal waarom je ergens aan werkt. Goede analyses bereiden je voor op het geven van gedegen onderbouwde adviezen in de vorm van een afwegingskader. De communicatieprofessionals merken dat de interne belangstelling voor dilemma’s is toegenomen en dat diverse bewindslieden ervoor open staan.
Waar liep je tegen aan?
Kern van dilemmalogica is het in beeld brengen van alle perspectieven. De communicatieprofessionals lopen er tegen aan dat er vanuit een dossier wel contact kan zijn met meerdere spelers, maar dat de perspectieven niet systematisch in beeld zijn gebracht. Soms blijkt er ook onvoldoende kennis of inzicht te zijn in andere perspectieven of ideologieën. Of zijn ambtenaren meer bezig met hun taakopvatting in een oplossingsgerichte cultuur waar het systeem voorop wordt gezet. Ze moeten zich juist bezig houden met omgevingssensitiviteit in een leefwereld waar dilemma’s zich voordoen die vragen om het gezamenlijk zoeken naar de common ground. Het vinden van die common ground is al lastig genoeg.
“Doe je huiswerk: lees je in en verbreed je perspectievenhorizon.”
De interne discussie is in hun ogen niet divers genoeg. Regelmatig is de mening al gevormd: “We weten het al!”. Beleid heeft de drang om te willen uitleggen. Is er angst voor het onbekende? Vanuit hun rol als communicatieprofessional nemen ze een instinctieve gelijkgerichtheid waar. Die wordt versterkt als beleid of bewindspersonen niet open staan voor meerdere perspectieven. Het vraagt dan ook moed om een breder perspectief te schetsen in plaats van direct een voorkeur te geven in je advies.
Wat viel je op in de praktijk?
De communicatieprofessionals zeggen dat ze met het gedachtegoed van dilemmalogica iets open weten te maken. Het menselijke krijgt ruimte. Er kan veel meer en het levert de nodige waardevolle bijvangst op. De doelgroep ontvangt het ook als heel positief wanneer je dilemmalogica inzet. Het levert begrip op. Meer empathie leidt tot een grotere ontvankelijkheid van de doelgroep voor de keuzes die gemaakt worden.
Belangrijk is wel om het niet te moeilijk te maken, eerlijk te zijn en er ruimte voor te maken. Die ruimte is er vaak niet om dat ‘stapje terug’ te doen. Soms zitten ze in een dossier al te ver in het proces, waardoor die ruimte niet meer geboden wordt. Daarom is het belangrijk om vroeg in het proces aandacht te hebben voor het inventariseren van alle perspectieven. Daar hoort ook meer aandacht bij voor de opgave en het probleem. Wat is er nu echt aan de hand?
Drie waardenlagen als extra invalshoek
Mireille Groet (programma Grenzeloos Samenwerken) nam vervolgens de deelnemers mee in een concrete casus aan de hand van 2 nieuwsberichten en een Tweede Kamerverslag. Extra invalshoek voor de dilemmalogica vormen de 3 waardenlagen:
- op de inhoud van een vraagstuk (publieke belangen/waarden)
- in het proces en in de relatie (waarden die ertoe doen in het samenspel)
- als mens & professional, ofwel principes en waarden die leidend zijn in het ambtelijk vakmanschap dat nodig is bij het werken aan maatschappelijke opgaven.
Dilemma’s kunnen zich voordoen binnen een laag of tussen lagen. Keuzes die gemaakt worden in de ene waardenlaag beïnvloeden en vragen iets van waar je voor kiest in de andere lagen. De lagen hangen dus sterk met elkaar samen. Meer informatie over dit waardengericht werken vind je in de Handreiking dilemmagesprekken actieve openbaarmaking die Guido en Mireille samen schreven, in het DOEboek Opgavegericht Werken en in de Gids Ambtelijk Vakmanschap.
De communicatieprofessionals analyseerden welke waarden ze tegenkwamen in de nieuwsberichten en in het kamerverslag over deze casus. Uit deze vingeroefening kwam naar voren dat het betreffende ministerie vanuit de inhoud de combinatie van 3 publieke waarden leidend liet zijn bij het aanpassen van bestaande regelgeving. Om te voldoen aan Europese vereisten is een proces op gang gezet, waarbij objectiviteit, onafhankelijkheid en toekomstbestendigheid als leidende waarden benoemd werden in de stukken. Die komen voort uit de waardenlaag vakmanschap, maar beïnvloeden ook het proces en de relatie.
Die aanpak werd geprezen door betrokken spelers, maar ze bleken kritisch en op diverse punten niet zo blij met het resultaat van die objectieve aanpak. Volgens de criteria van de nieuwe regelgeving zou namelijk iets niet meer mogen waar veel maatschappelijke waarde aan wordt gehecht. Duidelijk werd dat andere publieke waarden dan als leidend gekozen onder druk kwamen te staan. Een belangrijk inzicht. Dit ‘ongewenste resultaat’ in de ogen van een aantal spelers riep weerstand op en het verzoek aan de minister om een uitzondering te maken. Die uitzondering is er gekomen. Op basis van deze openbare stukken weten we niet wat er achter de schermen heeft plaatsgevonden. Wel kunnen we ons voorstellen dat zo’n verzoek dilemma’s kan opleveren in de laag van het vakmanschap: spanning tussen objectiviteit, rechtmatigheid en het bieden van maatwerk. Dat vraagt vervolgens ook weer wat van hoe je omgaat met de spelers die voor- en tegenstander zijn van zo’n uitzondering, de onderbouwing van de afweging die de minister maakt en het proces rondom de totstandkoming en communicatie over het genomen besluit.
Het doornemen van deze casus op deze manier maakt je meer bewust van hoe een keuze vanuit de ene waardenlaag samenhangt met wat er gebeurt in andere waardenlagen. Het begint bij het opdoen van inzicht om vervolgens te kunnen bepalen hoe je ernaar wilt handelen. De deelnemers vonden het nog best lastig, maar wel interessant om zo te oefenen met deze wijze van analyseren.
Slotconclusie
Overall zijn de communicatieprofessionals erg te spreken over de toegevoegde waarde van het toepassen van dilemmalogica in de praktijk. Ze willen het graag explicieter gaan toepassen, zodat ook anderen bewuster begrijpen hoe dit gedachtegoed helpend is in het contact met spelers en bij te maken keuzes. Jolijn le Rutte (AZ Academie voor Overheidscommunicatie) peilde of er onder de deelnemers belangstelling is om een leergroep te starten om met elkaar in contact te blijven en via intervisie samen te leren van ervaringen uit de eigen praktijk. Het antwoord is: ja.