Transformatie in maatschappelijke opgaven
Bij het samenspel tussen stakeholders op maatschappelijke opgaven spelen altijd uiteenlopende perspectieven, belangen en waarden een rol. Wanneer het om meningsverschillen op de inhoud gaat, kunnen partijen aan waarheidsvinding doen door feiten te verzamelen en te argumenteren. Wanneer sprake is van een belangenstrijd over schaarse hulpbronnen, kan onderhandelen tot een rechtvaardige uitkomst leiden. Maar soms komen partijen samen ‘vast’ te zitten. Argumenteren of onderhandelen helpt niet. Hoe kunnen we dit soort hardnekkige opgaven begrijpen? En wat is in die gevallen een effectieve aanpak?
Als de identiteit wordt gekraakt
In de themabijeenkomsten op 4 oktober en 8 november 2024 ging zelfstandig consultant Florian Bekkers dieper in op deze vragen. Hij heeft de afgelopen jaren promotieonderzoek gedaan naar de interactie tussen partijen op complexe opgaven. Hij ontdekte dat argumenteren en onderhandelen geen verschil maken, wanneer er voor betrokkenen iets op het spel staat dat essentieel voor hen is of raakt aan hun identiteit. Het gaat om fundamentele waarden en overtuigingen die bepalen hoe zij zichzelf, anderen en de wereld zien. Bij dit type identiteitsgerelateerde morele conflicten, is specifieke aandacht nodig voor die diepere betekenislaag. De zogenoemde ‘transformatieve dialoog’ is dan een manier om een doorbraak te realiseren.
Een boer die stopt met zijn bedrijf, die geeft zijn leven op. Dat moet je beseffen als je beleid maakt. Dat vraagt om een transformatie in denken van ambtenaren. Dan moet je uitgebreid in gesprek met boeren om helder te krijgen wat het voor hen betekent om te stoppen, zodat ze een alternatief en even inspirerend toekomstperspectief kunnen ontwikkelen.
“Fundamentele waarden en overtuigingen staan op het spel. Mensen kunnen daar niet zomaar op toegeven. Ze doen zichzelf in de uitverkoop als ze dat loslaten.”
Begrijpen van hardnekkige opgaven
Florian trapte de bijeenkomst af met een korte inhoudelijke inleiding. Hij gaf een overview van maatschappelijke kwesties die de identiteitslaag raken, die iedereen kan herkennen uit de dagelijkse praktijk. Voorbeelden van de meer hardnekkige issues, die langjarig spelen en diepgaand intensief zijn, zijn de discussie over Zwarte Piet, de verdeeldheid over het recht op abortus of euthanasie en het conflict tussen Israël en Palestina. Deze kwesties kun je niet louter bekijken vanuit feiten of belangen; er speelt méér.
Florian ging ook nog wat dieper in op het begrip ‘identiteit’. Hierbij gaat het om subjectieve kenmerken die individuen zichzelf toedichten, en die in de sociale context waarin zij zich bevinden betekenis krijgen als zijnde essentieel voor hun authenticiteit. Mensen zijn sociale wezens en leven altijd in een ‘betekenishorizon’. Deze wordt voortdurend beïnvloed en gevormd door interactie met de verschillende subgroepen in de samenleving waar een individu deel van uitmaakt: de familie, de vriendenkring, de school, het werk, de cultuur van het land waar iemand woont. Uiteindelijk is een betekenishorizon specifiek voor elk individu, waarbij een conflict op het niveau van de identiteit dus ook te interpreteren is als een botsing van betekenishorizonnen.
Zicht krijgen op fundamentele waarden
In een conflict is het niet altijd eenvoudig om scherp te krijgen welke waarden voor betrokkenen op het spel staan. Die zijn persoonsgebonden, liggen meestal niet aan de oppervlakte en voelen in de loop van de tijd zó vanzelfsprekend dat we ons er soms niet meer bewust van zijn. Waarden verklaren waaróm iemand zich op een bepaald standpunt stelt, en waaróm iemand doet wat hij doet. Dat betekent dat uitspraken of gedrag een goed startpunt zijn om iemands waarden op het spoor te komen. Oog hiervoor hebben en oprecht onderzoek hiernaar doen bij jezelf en bij anderen, is daarom al waardevol in zichzelf.
Tijd voor een oefening. Deelnemers hadden ter voorbereiding op de bijeenkomst nagedacht over een eigen kwestie of opgave, en de onderliggende fundamentele waarden die hierbij zouden kunnen spelen. In twee- of drietallen onderzochten zij met elkaar wat hier op het spel zou kunnen staan, en hoe zij dat woorden zouden kunnen geven. Enkele voorbeelden die plenair werden gedeeld zijn: authenticiteit, betrouwbaarheid, eerlijkheid, integriteit, stabiliteit en rechtvaardigheid. Het bleek nog best moeilijk om een belang van een waarde te onderscheiden, en om door te dringen tot de diepere laag van de identiteit!
Elk conflict kent meerdere lagen
Florian vervolgde zijn verhaal. Hij onderscheidt drie lagen in een conflict; de objectieve, sociale en subjectieve laag. Een conflict heeft op elke laag een ander karakter, vraagt om een andere benaderingswijze en levert een ander type resultaat op. Conflicten die de identiteit raken zijn voorbeelden van conflicten op de subjectieve laag.
Wanneer partijen in teams of samenwerkingsverbanden rond een opgave in conflict komen, kunnen zij eerst proberen om dit op het objectieve niveau op te lossen. Als dit niet lukt, is het zaak om qua strategie dieper te zakken, naar het sociale of subjectieve niveau. Strategieën op het subjectieve niveau vragen de meeste tijd en inspanning, het is niet handig of nodig om elk conflict meteen op die manier te lijf te gaan. Het is wél zo dat veranderingen die tot stand zijn gekomen op het subjectieve niveau het meest duurzaam zijn, en het beste bestand zijn tegen druk die later in het proces opnieuw kan ontstaan.
Transformatie creëert nieuwe mogelijkheden
De transformatieve dialoog is een aanpak die effectief is bij conflicten op het subjectieve niveau. Daarbij verwijst het woord ‘transformatie’ net als bij een vlinder naar de aard van de verandering: wanneer de transformatie heeft plaatsgevonden kun je niet meer terug naar de oude situatie. Bovendien gaat het bij transformatie óók om iets loslaten, waardoor er even niets is, of iets onbepaalds, en er ruimte ontstaat voor iets nieuws.
Florian definieert transformatie als een proces, waarin mensen hun aannames over zichzelf, anderen en de wereld anders gaan zien, vervangen door meer inclusieve en verbindende aannames en hier ook naar gaan handelen. Na de transformatie begrijpen zij zichzelf, anderen en de wereld fundamenteel anders. Op deze manier geeft transformatie toegang tot nieuwe mogelijkheden die er voorheen niet waren. Analoog aan de nieuwe mogelijkheden die ontstaan als je leert fietsen of leert autorijden. Interessant is dat mensen na de transformatie moeilijk kunnen reflecteren op het proces dat ze hebben doorlopen. Ze kunnen zich bijna niet meer voorstellen dat ze er voorheen anders over dachten.
“Je kunt met een rups blijven praten over wat een vlinder kan, maar de rups heeft geen concept van wat vliegen inhoudt. Hij zal zelf door de transformatie moeten gaan om het te begrijpen.”
De transformatieve dialoog is de interactie tussen mensen waarin de verandering van hun aannames tot stand komt. Een dialoog, waarbij verschillende betekenishorizonnen met elkaar in contact komen en gezamenlijk worden onderzocht, helpt om impliciete aannames bewust te krijgen. Dit is een noodzakelijke voorwaarde om ze te kunnen bijstellen.
We nemen waar door een filter
Aannames zijn gebaseerd op waarnemingen. Om te illustreren op welke manier mensen waarnemen, en hoe subjectief dat is, toonde Florian enkele plaatjes. Om te kunnen functioneren in de complexe werkelijkheid is het functioneel en zelfs noodzakelijk dat we kijken en luisteren door een filter, dat we opbouwen in de loop van ons leven. Maar het is ook goed om dat filter zo nu en dan onder de loep te nemen, te expliciteren en te onderzoeken, en te beoordelen of het nog passend is. Ons filter is per definitie inperkend: het bepaalt wat we wel en wat we niet waarnemen. Het is een automatische stem in ons hoofd die ons vertelt wat we eigenlijk al weten. Het is belangrijk om ons daarvan bewust te zijn.
Terug naar de eigen casus, waarin sprake is van een hardnekkig conflict waarbij fundamentele waarden met elkaar botsen. Deelnemers werd gevraagd om in twee- of drietallen met elkaar te bespreken aan wie of wat zij toeschrijven dat de kwestie of opgave tot op heden niet tot een bevredigende oplossing is gekomen. Zij werden uitgedaagd om dit scherp of venijnig te formuleren, en alle gedachten van het stemmetje in hun hoofd de vrije loop te laten. Voorbeelden die plenair werden gedeeld laten zien dat de conclusies die we trekken over de oorzaken van de huidige, spanningsvolle situatie vaak te maken hebben met negatieve oordelen over de ander of over onszelf.
Vervolgens werd de deelnemers gevraagd een gedachtenexperiment te doen. Wat als al jouw oordelen en gedachten er niet meer zijn: wat wordt er dan mogelijk voor jou? Dus die ander en diens gedrag zijn nog steeds hetzelfde, maar jij zet jouw filter even helemaal uit, wat gebeurt er dan? Wat zie je, hoor je, voel je? Typische antwoorden zijn dat er dan een vorm van rust ontstaat: geen negatieve stemmen meer en ook geen energie die verloren gaat in het onuitgesproken gevecht met die ander. Door het oordeel over jezelf en de ander te accepteren, ontstaat er ruimte voor een nieuw handelingsperspectief.
Transformatieve dialoog
In het laatste deel van de bijeenkomst ging Florian in op de transformatieve dialoog, als manier om stapsgewijs tot transformatie te komen in een identiteitsgerelateerd moreel conflict. De transformatieve dialoog kent vijf stappen:
Florian lichtte de eerste twee stappen kort toe.
Commitment aan het oplossen van het conflict
Een transformatieve dialoog is mogelijk als betrokkenen gecommitteerd zijn aan een oplossing van het conflict. Dit betekent niet dat betrokkenen enthousiast en geïnteresseerd in elkáár hoeven te zijn. Hardnekkige conflicten of opgaven bestaan meestal al lang, kosten veel energie en betrokkenen kunnen niet meer vooruit of achteruit. Het vooruitzicht van een oplossing, of de verwachting een stap dichter bij een oplossing te komen, kan voldoende drijfveer zijn voor betrokkenen om in te stappen.
Verder is het belangrijk dat partijen (of ten minste degene die het transformatieve oplossingsproces begeleidt, bijvoorbeeld de opgavecoach) herkennen op welke manier het conflict raakt aan fundamentele waarden of overtuigingen op de laag van de identiteit.
Elkaar begrijpen: fusie van betekenishorizonnen
Om tot transformatie te kunnen komen moet een fusie van betekenishorizonnen worden gerealiseerd. Dit gaat duidelijk verder dan alleen het in gesprek gaan met de ander en het luisteren naar elkaars perspectief. Voordat betekenishorizonnen kunnen fuseren moeten partijen zich éérst bewust zijn van hun eigen horizon; van hun fundamentele waarden en aannames die in interactie met de specifieke sociale context zijn gevormd en via gefilterde waarneming hebben geleid tot overtuigingen over hoe de werkelijkheid in elkaar zit.
Doel is dat partijen elkaar diepgaand begrijpen, zich kunnen voorstellen hoe de betekenishorizon van de ander is ontstaan en erkennen dat de interpretatie van de werkelijkheid van de ander een reëel alternatief is voor de eigen interpretatie, en onder andere omstandigheden óók die van henzelf had kunnen zijn.
Een fusie van horizonnen wordt mogelijk wanneer helder wordt voor welk gedeeld aspect de verschillende betekenissen van betrokken partijen een invulling zijn. Dit gaat over iets wat partijen gemeenschappelijk hebben en als essentieel ervaren.
Een proces, geen methode
Het plaatje van de transformatieve dialoog geeft het proces weer waarlangs partijen hun perspectief op het conflict transformeren en samen tot een oplossing of een nieuwe, alternatieve betekenis van de situatie komen. Daarbij schrijft Florian geen specifieke methoden voor: verschillende werkvormen en technieken kunnen partijen helpen de betreffende stappen te zetten, denk aan mediation, geweldloze communicatie of deep democracy.
Deelnemers vragen zich af ‘hoe dan?’ Hoe kun je schuren met behoud van relatie? Hoe verleid je mensen tot dit gesprek in een ingewikkelde, drukke context? Florian geeft aan dat je anderen niet zover hoeft te krijgen. Als je vanuit jezelf bezig bent, dan breng je iets nieuws in wat op zichzelf al een uitnodiging is. Zo niet, dan kun je het vragen. Belangrijkste vraag is: ben jij gecommitteerd om je hieraan te verbinden?
Geïnteresseerden die meer willen weten over hóe het proces van transformatie precies verloopt en kan worden ondersteund, kunnen contact opnemen met Florian, van gedachten wisselen over hun opgave en desgewenst deelnemen aan verschillende leerinterventies die hij hierop aanbiedt.
Inzichten en geleerde lessen
Enkele reflecties van deelnemers over wat zij van deze bijeenkomst meenemen naar de collega’s in hun eigen organisatie:
- De drie niveaus van een conflict
- Werken aan opgaven vraagt om werken op identiteitsniveau
- Dat beïnvloeden en beïnvloed worden onderdeel is van het transformatieproces
- Humor en uitvergroting helpt om zicht op de eigen overtuigingen te krijgen
- Mooie handvatten om mijn eigen aannames en blinde vlekken te onderzoeken in relatie tot de opgave
- In gesprek gaan om elkaars waarden te ontdekken
- Eerst formuleren van de eigen betekenishorizon, dan pas op zoek naar de gemeenschappelijke
- Ik zou er wel een tweede keer bij willen zijn, want met onze voorbeelden en uitwisseling wordt de inhoud levend
- Meer tijd en ruimte voor het hoe, hoe pas je de transformatieve dialoog toe in de praktijk
- Het zou leuk zijn om een terugkombijeenkomst te organiseren, waarbij we in de tussentijd kunnen oefenen
- Praktische tips om waarde gedreven conflicten op gang te krijgen en te zorgen voor beweging
Meer informatie
- Artikel over de Transformatieve Dialoog in Tijdschrift voor Conflicthantering
- Uitwerking van de 5 stappen van het transformatieproces
- Proefschrift Florian Bekkers 2023 volledige versie en samenvatting
- Of lees meer over de aanpak van hardnekkige opgaven en conflicten op de website van VIDE Advies