Rapportpresentatie: "Veeleisende omgeving, veelzijdige ambtenaar"?
Op 8 juli 2024 vond de presentatie van het onderzoek "Veeleisende omgeving, veelzijdige ambtenaar" plaats in de Plint: een studie naar de inhoud, context en het belang van ambtelijk vakmanschap in de ogen van rijksambtenaren. Aanwezig waren Dr. Toon Kerkhoff (Universiteit Leiden), Prof. dr. Zeger van der Wal (CAOP en Universiteit Leiden) en Eline Veen- van der Veer (Grenzeloos Samenwerken).
Aftrap bijeenkomst
De dag begon met een hartelijk welkom van Eline Veen- van der Veer, collega binnen Grenzeloos Samenwerken. Eline benadrukte het belang van het onderzoek en dito samenwerking tussen de Universiteit Leiden, het CAOP en Grenzeloos Samenwerken. Ze zette de toon voor de bijeenkomst om inzicht te verwerven en discussies aan te wakkeren over de rol van ambtelijk vakmanschap in een voortdurend veranderende wereld.
"Laat het gesprek hier vooral niet eindigen"
Toon Kerhoff begon met een vrij duidelijke oproep: "Laat het gesprek hier vooral niet eindigen".
Hij vervolgde zijn verhaal over de insteek van het onderzoek. Er is weinig empirisch onderzoek gedaan naar ambtelijk vakmanschap onder ambtenaren zelf: wat vinden ambtenaren zelf van belang? En, minstens net zo belangrijk, welke ontwikkelingen zijn van invloed zijn op hun ambtelijk vakmanschap kijkend naar trends en andere actuele ontwikkelingen? Internationaal is dit onderzoek vrij uniek: er wordt doorgaans veel gekeken naar hoger management vanuit de bestuurskunde. Dat is wezenlijk anders dan de opzet van dit onderzoek.
Historische en actuele context van ambtelijk vakmanschap
Historisch gezien is de vraag naar de invulling van ambtelijk vakmanschap al eeuwenoud. Max Weber sprak over de ambtenaar als loyale, objectieve dienaar, terwijl Hannah Arendt pleitte voor ambtenaren die blijven nadenken en verantwoordelijkheid nemen voor hun handelen. Tegenwoordig zien we discussies over ambtelijk activisme en de rol van de ambtenaar in een snel veranderende wereld. De vraag blijft echter ongewijzigd: Hoe kan een effectieve, efficiënte, integere en rechtmatige overheid worden gevormd door ambtenaren in een dynamische sociale, economische en politieke omgeving?
Vanuit het publiek werd de vraag gesteld 'of het vragen om een ‘nieuwe’ ambtenaar niet als te bedreigend wordt ervaren?' Want, zo stelde de deelnemer zich af: 'In het bedrijfsleven hebben ze het bijvoorbeeld over ‘up-skilling’ en ‘re-skilling’.'
Zeger van der Wal gaf daarbij aan dat de huidig tijd wel degelijk vraagt om opnieuw na te denken over de rol van de ambtenaar, misschien dat de nieuwe ambtseed hier ook de nodige aandacht voor kan vragen voor het vak als ambtenaar, door de tijd heen blijken competenties van ambtenaren wel degelijk te veranderen.
Tijdens de presentatie werden diverse bevindingen uit het onderzoek besproken. En daar werd door het publiek op gereageerd. Een van de opvallendste resultaten kwam naar voren in Figuur 4 , op pagina 32 van het rapport. Deze figuur toont aan dat ambtenaren aangeven dat maatschappelijke tegenstellingen, politieke verdeeldheid en afnemend burgervertrouwen hun vakmanschap in sterke mate beïnvloeden. Opmerkelijk genoeg wegen de wensen van bedrijfsleven, burgers en belangengroepen duidelijk minder zwaar. Vanuit het publiek werd gereageerd dat ambtenaren door de focus op interne spanningen vaak te weinig tijd overhouden voor participatie en het herstellen van vertrouwen met externe partijen. Het publiek reageerde hierop: ‘’Ambtenaren zijn in hun werkzaamheden veel bezig met maatschappelijke spanning, ze zijn druk en houden hierdoor te weinig tijd over om bezig te zijn met participatie met buiten en hoe we dat vertrouwen kunnen herstellen met bedrijven en burgers’’.
Zeger van der Wal: "de vraag die hier aan ten grondslag ligt: gaat ambtelijk vakmanschap om het omhoog kijken of naar buiten kijken?’’
Inclusie in relatie tot werkdruk
Figuur 5 op pagina 33 van het rapport toonde dat interne ontwikkelingen rondom inclusie door ambtenaren minder als issue worden ervaren, terwijl toenemende werkdruk, efficiëntie en politieke wensen wel een grote invloed hebben op hun vakmanschap. Dit leidde tot de discussie over de perceptie van inclusie binnen ambtelijk vakmanschap en de noodzaak om deze onderwerpen meer op de agenda te zetten. Een deelnemer uit het publiek merkte op dat inclusie vaak als vanzelfsprekend wordt gezien, terwijl het in werkelijkheid veel aandacht en inspanning vergt.
Perceptie van en over tegenspraak
Figuur 6 en 7 (op pagina's 34 en 35 uit het rapport) laten zien dat er kloof bestaat tussen leidinggevenden en medewerkers in hoe zij de rol van tegenspraak ervaren. Leidinggevenden schatten hun eigen rol hierin positiever in, terwijl medewerkers vaak dilemma's ervaren op het gebied van tegenspraak. Meer dan 30% van zowel leidinggevenden als medewerkers voelt regelmatig de behoefte om zich uit te spreken over genomen beslissingen en beleid. Hoewel de ruimte en veiligheid om tegenspraak te geven wel wordt ervaren, wordt er relatief weinig gedaan met de gegeven feedback. De reactie van het publiek was te typeren als zorgelijk, omdat het een gebrek aan nazorg en terugkoppeling vereist en daar niet de ruimte voor is.
"40% van de ambtenaren ervaren sommige situaties als 'red flag'. Daar moet meer ruimte voor komen in geven van tegenspraak."
Rondetafelgesprekken en vervolgonderzoek
De bijeenkomst werd afgesloten met levendige rondetafelgesprekken, waarin deelnemers benadrukten dat ambtelijk vakmanschap van verschillende situaties afhangt en óók sterk afhankelijk vis an de specifieke opgaven waar men aan werkt. Het belang van voortdurende dialoog, leren in de dagelijkse werkpraktijk en leiderschap dat de juiste vragen stelt, werd onderstreept. Conclusie: het is van belang om ambtelijk vakmanschap te koppelen aan actuele vraagstukken en het een blijvend thema te maken binnen de overheid.
Het onderzoek krijgt een vervolg met kwalitatief onderzoek, waaronder focusgroepen, interviews en gespreksrondes, georganiseerd door het CAOP. Grenzeloos Samenwerken blijft dit ondersteunen en zal in samenwerking met de Universiteit Leiden en het CAOP verdere metingen en onderzoeken uitvoeren. Wil je meer weten over wat Grenzeloos Samenwerken al doet voor ambtelijk vakmanschap? Bekijk dan de Gids Ambtelijk Vakmanschap en lees verder.