Leiderschap in ketens en netwerken in de publieke sector
Leiderschap van álle actoren is nodig bij het samenwerken vanuit de bedoeling. In juni stond dit thema centraal in twee goed bezochte nieuwe themabijeenkomsten van de Kenniskring Opgavegericht Werken. Moniek Akerboom, promovenda bij het Leiden Leadership Centre, ging met de deelnemers aan de slag met een door haar ontwikkelde serious game op het gebied van verbindend leiderschap. Met de game kun je je huidige samenwerkingsverband in een keten of netwerk onderzoeken en handvatten krijgen voor doorontwikkeling.
Leiderschap cruciaal bij het samenwerken vanuit de bedoeling
Moniek doet al een aantal jaren onderzoek naar verbindend leiderschap in (externe) ketens en (interne) netwerken tussen en binnen organisaties. Haar onderzoek wijst uit dat in dat type samenwerkingsverbanden het leidinggeven langs de klassieke hiërarchie geen (volledig) antwoord meer heeft op wat nodig is. Bij het Rijk hadden we intussen ook al ontdekt dat samenwerken aan maatschappelijke opgaven over kolommen heen een ánder type gedrag vraagt. Maar waar hebben we het dan over?
Uit het rapport ‘Publiek leiderschap en werken volgens de bedoeling’ van Moniek en haar collega’s: Werken volgens de bedoeling betekent dat leiderschap gedeeld en verspreid wordt. Het vraagt leiderschapsgedrag van álle leden van een samenwerkingsverband. Ook van formele leiders wordt dan iets anders gevraagd. Het Leiden Leadership Centre volgt hiermee de definitie van leiderschap van Yukl: leiderschap als proces en gedrag gericht op een gedeelde uitkomst. Vanuit die definitie van leiderschap ligt de focus dus niet meer op de formele leider alleen, maar op álle actoren in dit proces. Bovendien gaat het nadrukkelijk om leiderschapsgedrag, in plaats van op leiderschap als rol of functie.
Testen serious game
Via de game - een set met kaartjes waarmee je in een aantal stappen je eigen keten of netwerk onderzoekt - leren de deelnemers over effectief leiderschapsgedrag in dit type samenwerkingsverbanden. Het gaat om het vertonen van leiderschapsgedrag los van je formele functie. Wanneer wordt samengewerkt tússen kolommen of organisaties, is immers niemand de leidinggevende van de ander, dus kun je je partners formeel niet aansturen. En tóch moet er effectief worden samengewerkt aan de gezamenlijke opgave. Er is nog niet zo veel bekend over hoe je de samenwerking in die situaties stuurt, dus was het voor de aanwezigen interessant om de game als hulpmiddel te testen.
Over de game
De game is bedoeld om te spelen met een groep mensen die in dezelfde keten of netwerk over organisatiegrenzen heen samenwerkt aan een gezamenlijke opgave. Tijdens de themabijeenkomsten werd de game getest door deelnemers vanuit allemaal verschillende ketens of netwerken, wat desondanks prima uitpakte. In totaal deden 50 deelnemers mee uit alle hoeken en gaten van de (Rijks)overheid: van Bonaire tot Groningen. Deelnemers werken onder meer bij uitvoerende diensten en onderzoeksinstituten (zoals DJI, NFI, UWV, RWS, RVO en Belastingdienst) en diverse ministeries (zoals BZK, Defensie, IenW, JenV, OCW en SZW), de Tweede Kamer, de gemeente (Amsterdam en Den Haag), IPO en Waterschap Vallei Veluwe.
De game kun je spelen in de verschillende fasen waarin jouw keten of netwerk zich bevindt. Wanneer je het spel periodiek of in ieder geval jaarlijks speelt, levert dit steeds weer nieuwe inzichten op. Dus herhaling is het advies.
Het spel is zodanig van opzet dat het zelfstandig gespeeld kan worden, maar je kunt ook een procesbegeleider inschakelen. Hiervoor wordt een aparte handleiding ontwikkeld.
Testfase
De game zit momenteel nog in de testfase. Vanaf september komt de game via het Leiden Leadership Centre beschikbaar voor organisaties in de publieke sector die het willen spelen. Moniek zoekt voor de afronding van haar onderzoek nog naar ketens en netwerken die daarnaast willen meewerken aan een effectmeting van de game.
Stap 1 - Kwaliteiten waar de ketens sterk in kunnen zijn of zich op kunnen willen ontwikkelen (nulmeting)
De serious game bestaat uit 4 stappen. Tijdens de eerste stap kregen de deelnemers kaartjes voorgeschoteld met daarop ingrediënten voor effectieve samenwerking, geordend in 3 categorieën: gedeeld doel, goede relaties tussen de leden, en voldoende capaciteit en middelen om het werk uit te voeren. Elk kaartje bevat een kwaliteit met een algemene toelichting en concrete voorbeelden van bijbehorend gedrag. Bijvoorbeeld informeren, informeel contact opbouwen, empoweren, kwetsbaar opstellen of stimuleren van innovatie. Die kaartjes legden de deelnemers op 2 stapels: ‘Dit doen we goed’ en ‘Hier willen we aan werken’ in onze keten of netwerk. Het gesprek aan tafel over deze kwaliteiten leidde tot een interessante uitwisseling van ervaringen met de nodige verschillen, maar ook opvallend veel overeenkomsten.
“Je kunt het gesprek op meerdere niveaus van diepgang voeren en dat is afhankelijk van de setting.”
Deelnemers tijdens het spel
Stap 2 – Contextfactoren die van invloed kunnen zijn
In de tweede stap keken de deelnemers naar de context. De contextkaartjes bevatten een groene (positieve invloed) en een rode (negatieve invloed) kant. Er kan onderscheid gemaakt worden tussen contextfactoren waar je geen invloed op hebt (zoals de politiek of de economie) en factoren waar je wél actie op kunt zetten (zoals steun van het management). De kaartjes gaan onder meer over cultuur en verwachtingen, diversiteit leden, mandaat van het netwerk, aandeel in de samenwerking, organisatiestructuur, crisis/incidenten, regelgeving en verantwoording. Aan de hand van concrete voorbeelden uit de eigen praktijk bespraken de deelnemers welke factoren in hun keten of netwerk spelen en of die dan helpend of juist hinderend zijn in de samenwerking. De deelnemers vonden het heel waardevol om zo een kijkje te krijgen in elkaars keuken.
Deelnemers tijdens het spel met andere kaartjes
We waren nu al serieus aan de slag, dus het spel nodigt meteen uit om te onderzoeken wat goed gaat en beter kan.”
Stap 3 - Leiderschapsgedrag
In de derde stap gingen de deelnemers aan de slag met een hele set leiderschapskaartjes verdeeld over 4 categorieën: taakgericht, relatiegericht, verandergericht en extern gericht leiderschap. De categorie relatiegericht leiderschap bevat meer gedragingen dan de andere categorieën, omdat dit in ketens en netwerken meer speelt dan in ‘normale’ teams.
De vraag aan de deelnemers was om te beoordelen of het leiderschapsgedrag aanwezig is in de keten of het netwerk en helpend is (‘dit doen we goed’), of dat het helpend zou zijn om de kwaliteiten in de keten of het netwerk te versterken en om de contextfactoren het hoofd te bieden, maar nog ontbreekt (‘hier willen we aan werken’). De kaartverdeling levert inzicht op in waar de kracht zit van de keten of het netwerk qua leiderschapsgedrag, en waarop het zich nog kan ontwikkelen ten behoeve van de samenwerking én de opgave waar aan wordt gewerkt.
Deelnemers ontdekten dat er voor hen persoonlijk ook een verschillende voorkeur of volgorde van stijlen speelt. Voor de een vormt taakgericht leiderschap een solide basis om vanuit een andere stijl op voort te bouwen. Voor een ander komt het taakgerichte pas later, omdat de focus eerst ligt op bijvoorbeeld relatiegericht leiderschap. In de praktijk speelt gelijktijdig een mix van deze stijlen een rol. Persoonlijkheid en context zijn van invloed welke stijl meer nadruk krijgt op dat moment.
“Een waardevolle ontdekkingstocht die ook handvatten biedt voor dialoog.”
Stap 4 - Het leiderschapsplan
In de vierde stap gaat het om de vraag: wie gaat welk leiderschapsgedrag inzetten voor de verdere ontwikkeling van de keten of het netwerk op de gekozen, benodigde kwaliteiten? Deze stap bestaat uit een persoonlijk én een gezamenlijk leiderschapsplan. Vanwege de gemengde samenstelling van de testgroepen lag de focus voor nu op het persoonlijke plan. Bij een volgende speelronde kun je kijken waar jijzelf en de keten nu staan, wat er van de voornemens uit het leiderschapsplan terecht is gekomen en welke nieuwe afspraken je voor de toekomst wilt maken.
Reacties van deelnemers
- Heel nuttig om te doen in de keten! Toepasbaarheid is groot! Leerzaam, biedt nieuwe inzichten, zet aan tot discussie, interessant!
- Ziet er heel mooi en verzorgd uit. Mooi, fris, nodigt uit tot spelen.
- Leuke inhoud. Herkenbare en relevant vragen. Goed startpunt voor gesprek. Je komt snel tot een inhoudelijk gesprek. Zorgt voor interessante discussies binnen een ‘spelsfeer’.
- Heldere stappen in de handleiding met korte hapklare brokken theorie.
- Sterke volgorde en onderbouwing. Mooi systemisch los van actoren met nadruk op context/systeem.
- Wel veel leeswerk, en meer tijd nodig voor het gesprek dan in deze testsetting beschikbaar was. Als je er langer voor uittrekt, kun je er een echt strategische sessie van maken, eventueel verspreid over meerdere dagdelen.
- Werken met een spelleider is fijn(er).
- Leuk om dit praktisch met elkaar te doen. Het heeft me geïnspireerd.
Meer informatie:
- In de theoretische onderlegger vind je de wetenschappelijke onderbouwing van de variabelen, stappen en opdrachten in de game.
- In de flyer kun je meer lezen over het onderzoek van Moniek Akerboom en de planning van de ontwikkeling van de game, en kun je de contactgegevens vinden waar je de game in het najaar kunt bestellen en je kunt melden als je mee wilt doen aan de effectmeting.
- Lees de rapportage ‘Publiek Leiderschap en werken volgens de bedoeling’ uit 2021, in het bijzonder het inleidende hoofdstuk 1 en hoofdstuk 4, over samenwerking in netwerken.
- Bekijk het meerjarige onderzoeksproject ‘Verder met publiek leiderschap’, met looptijd 2020-2024, in het bijzonder de informatie bij tabblad verbindend leiderschap.