Column Jesper Betsman: Werken onder een PVV-minister?!
De huidige formatie is om meerdere redenen bijzonder. Wat Jesper Betsman het meest bezighoudt: de bereidheid van collega-ambtenaren om te werken voor een PVV-minister.
Democratische rechtsstaat
Enkele PVV-programmapunten staan haaks op de democratische rechtsstaat. Gelukkig dat vele collega’s zich uitspreken daar geen medewerking aan te verlenen, mocht het zover komen. Echter, dat het een ambtenaar überhaupt gevraagd kan worden om de grondwet terzijde te schuiven is een absurde gedachte. We moeten dit mankement dan ook los van deze verkiezingsuitslag bekijken. Het niet zo nauw nemen met de democratische rechtsstaat is een verwijt dat niet alleen de PVV ten deel valt.
Macht en tegenmacht
In zijn boek Groter denken, kleiner doen neemt Herman Tjeenk Willink ons mee in enkele fundamenten van de democratische rechtsstaat. Een daarvan is het idee dat geen enkele macht absoluut mag worden en om die reden tegenmacht nodig heeft. Tegelijk laat hij met enkele voorbeelden zien hoe juist deze gedachte geleidelijk uit de samenleving verdwijnt. We zien het aan de groeiende groep burgers die de democratie platslaat met ‘de meerderheid bepaalt’. Aan politieke bestuurders, die zich via noodmaatregelen of veiligheidsberaden aan de democratische processen kunnen onttrekken (coronapandemie). En zelfs aan ambtelijke bestuurders, die onvoldoende acht slaan op algemene beginselen van behoorlijk bestuur (toeslagenaffaire).
Ambtenaren als vertaalslag naar de praktijk
Dit alles laat zien hoe precair de positie van ambtenaren geworden is. Ambtenaren zorgen voor de vertaalslag naar de praktijk. In deze stap zit nog wel vrije bewegingsruimte en het (h)erkennen daarvan kan allesbepalend zijn of de rechtsstaat inderdaad de beschermende werking biedt aan kwetsbaren. Dagelijks helpen mijn collega’s en ik die bewegingsruimte te zoeken en waar nodig te verduidelijken. Eén van de lichtpunten dit jaar was het opleidingsinitiatief van Stichting Beroepseer, genaamd ‘democratisch en rechtsstatelijk ambtelijk vakmanschap’. Meer dan 70% van de deelnemers bleek zichtbaar geholpen. Dit aanbod moeten we breed en intensief aanbieden binnen de Rijksoverheid.
Terug naar de formatie
Het onderwerp ambtelijk vakmanschap mag aan de formatietafel niet onbenoemd blijven. Denk daarbij in het bijzonder aan de verantwoordelijkheid van de politiek. Ja, met ingang van de nieuwe ambtseed zweren ambtenaren trouw aan de grondwet en aan het algemeen belang. Een belangrijke stap. Maar de bureaucratische organisatie vaart in al haar onverschilligheid vaak nog blind mee op de politieke dagkoers, zo leerden we uit de parlementaire enquêtes dit jaar.
Ik nam daarin ook veel machteloosheid waar, bij bestuurders en ambtenaren. Daarbij speelt voor de ambtenaar nog de ongeschreven regel ‘voer het uit, of neem ontslag’ een belangrijke rol. Deze mechanismen vereisen veel meer tegenmacht. En dat vraagt van de brede politiek beter te overwegen wat voor opdrachten zij, via de minister, aan de ambtenaar geeft.