Struikelen over ethiek - de praktijk van moreel vakmanschap van ambtenaren
Hoe werkt moreel beraad in de ambtelijke praktijk? Wat moeten we ons erbij voorstellen? Hoe leer je ervan als organisatie en hoe werk je aan het versterken van morele vaardigheden? Wat kunnen leidinggevenden hiervoor het beste doen of laten? Over dit soort vragen ging het op het symposium ‘Stimuleren van moreel vakmanschap’ dat de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) op 3 oktober 2023 organiseerde om te vieren dat 'hun' Anne Schaap aan de Vrije Universiteit promoveerde op moreel beraad.
Taal halen
In de pauze vliegen de proefschriften van Anne Schaap en exemplaren van het Macht en Moed praktijkboek van programmadirecteur Dialoog & Ethiek Erik Pool als warme broodjes de zaal uit. Blijkbaar is er een grote behoefte aan taal en kennis, en zoeken mensen naar hoe ze vorm kunnen geven aan moreel vakmanschap. Zoals de ambtenaar van de Raad voor de Kinderbescherming die zegt ‘Ik kom hier taal halen!’. Ze laat haar aantekenschrift zien, dat vol staat met woorden waarmee ze in haar organisatie morele reflectie ‘gewoner’ wil maken. De middag biedt daarvoor een breed palet aan methodieken, afspraken, leerlijnen en andere interventies. Belangrijk, maar de allerbelangrijkste voorwaarde om te werken aan moreel vakmanschap zit hem niet in de werkvormen, maar in een breed gevoelde urgentie. Dat stelt Henriëtte Bout, die recent haar proefschrift afrondde aan de Nyenrode Business Universiteit over het leren van organisaties over morele vraagstukken.
Urgentie
Zo’n breed gevoelde urgentie is misschien wel de reden waarom het ministerie van Defensie zoveel investeert in ethiek. Bij Defensie gaat het immers heel direct over beslissingen op leven en dood. Een organisatie van 68.000 mensen laten nadenken over morele vragen is niet niks, zo vertelt Majoor Kevin van Loon. Hij vertelt over de leerlijn Ethiek die Defensie daarvoor heeft ontwikkeld en die velen in de zaal als muziek in de oren klinkt. Maar ook bij Defensie zijn mensen niet gewend om de tijd ervoor te nemen, zegt hij. ‘Pas de tweede dag krijgen ze er een beetje gevoel voor’, verzekert hij. En zeker tijdens missies schiet het er vaak bij in. Het is afhankelijk van de leidinggevende of er dan toch ruimte voor wordt gemaakt.
Een ‘breed gevoelde urgentie’ is waarschijnlijk ook de reden waarom uitvoeringsorganisaties verder lijken te zijn met ethische reflectie dan beleidsorganisaties. Dat is in elk geval wat Wim Saris, directeur-generaal DJI, om zich heen ziet. Hij meent dat dat te maken heeft met het feit dat uitvoeringsorganisaties direct in aanraking komen met de gevolgen voor mensen van politieke of juridische besluiten. ‘Het is onze verantwoordelijkheid om daarin morele scherpte te ontwikkelen’, zei hij. Voor hem is de urgentie in elk geval wel duidelijk, want ‘DJI is misschien wel elke dag op missie’.
Als het flink mis gaat
Terug naar Defensie. Weten hoe een wapen werkt is een, maar even belangrijk is de vraag hoe en wanneer het wapen te gebruiken, en niet te vergeten: hoe te reageren als het mis gaat. Bestraf je dan de schuldige, investeer je in herstel? Hoe ga je om met schuld en schaamte? Met die vragen komen we op het terrein van het leren van organisaties. Van Loon laat een gesprek zien met met Mark en Luuk, twee militairen die een verschrikkelijk schietincident meemaakten waarbij Mark door toedoen van Luuk zijn benen verloor. Hij gebruikt het filmpje bij Defensie om in gesprek te gaan over de betekenis van rechtvaardigheid en (organisatie)leren. Het draagt bij aan de ‘Just Culture’ die Defensie nastreeft, gericht op leren en sociale veiligheid. Hij laat zien welke vragen daarbij behulpzaam zijn. In plaats van op zoek te gaan naar de schuldige en deze te straffen, kun je ook vragen stellen als; wie zijn er beschadigd geraakt? Wat hebben zij nodig? Wiens verantwoordelijkheid is het om daaraan tegemoet te komen? En welke rol spelen de organisatie en de omgeving bij het leren van het gebeurde?
Klik hier voor het gesprek met Mark en Luuk.
Je struikelt over ethiek
Ethiek is overal, je struikelt er gewoon over, vertelt Swanny Kremer van de Van Mesdagkliniek, het Forensisch Psychiatrisch Centrum in Groningen. Zo blijkt achter de vraag of een patiënt een parkiet op zijn kamer mag houden, het belangrijke thema van autonomie schuil te gaan. In de columns van Kremer op zorgethiek.nu kom je nog veel meer kleine en grote ethische kwesties tegen uit de werkpraktijk, zoals deze Op cel - Zorgethiek.nu .
Werkelijk ėlke beslissing in de ambtelijke praktijk heeft een ethische lading, zegt ook Erik Pool, programmadirecteur Dialoog & Ethiek. Het is een van zijn antwoorden op de vraag waarom ethiek zo belangrijk is voor ambtenaren. ’Democratie is een dialoog’ zegt hij ook, en alleen al daarom moeten ambtenaren dialoogvaardigheden beschikken. En dat is iets anders dan kunnen vergaderen. Hij is het van harte eens met Kremer dat ethiek nooit klaar is. We moeten er eraan blijven werken, of zoals Kremer het noemt ‘Ethiek omhoog blijven duwen. Anders demoraliseren we’.
Praktijken
Kremer schetst hoe dat in zijn werk gaat in de Van Mesdagkliniek. Ook andere sprekers gaan er op in. Er komen kartrekkers en kerngroepen voorbij, themalunches, leerlijnen, verdiepingscursussen, waardenkaarten, praktijkoefeningen en reflectietools. Met een waarschuwing erbij: mensen nemen een ‘best practice’ niet zo makkelijk over. Ze moeten zelf kunnen ontdekken en uitvinden. Dit ‘not invented here’ syndroom is wetenschappelijk bewezen, zegt een van de sprekers zelfs. Toch denkt Wim Saris dat het laten zien van goede voorbeelden belangrijk is. Want wat anderen lukt, moet jou ook lukken.
Tijd
Het vinden van tijd blijkt overal, van kazerne tot kliniek en van uitvoering tot beleid, het hardnekkigste probleem. Erik Pool noemt haast en hectiek “niet alleen een maatschappelijk teken aan de wand, maar ook een kenmerk van de cultuur binnen overheidsorganisaties’ om te concluderen dat de omgang met de tijd misschien wel de belangrijkste kwestie is als het gaat om ethiek voor professionals en de moraal van organisaties. ‘Ons persoonlijke gestel en waarschijnlijk ook ons overheidsbestel bieden niet vanzelf ruimte aan ethische reflecties en juist moreel handelen.’ Waarmee Pool impliciet al de vraag beantwoordt wat leidinggevenden kunnen doen: de voorwaarden scheppen waaronder het normaal wordt dat er tijd wordt gemaakt voor ethische reflectie. ‘Eis dat je in de werkprocessen voldoende ruimte krijgt voor het ethische gesprek dat aan elk gewichtig besluit vooraf moet gaan’ drukt hij de aanwezige leiders op het hart.
Nieuwe taal
Terug naar de ambtenaar op zoek naar taal. Welke begrippen heeft zij gevangen om haar praktijk van morele reflectie vorm te geven?
'Vraag je elke keer weer af: Werkt het? Deugt het ? Doet het deugd?' noteerde zij.
En ook dat ambtenaren pijlers zijn onder onze democratie; daarvoor moeten zij de dialoog beheersen. Zij moeten voldoende toegerust worden om bekend en vertrouwd te raken met twijfel en onzekerheid om moed en morele scherpte te ontwikkelen. En dan heel praktisch: 'Ik gun het mijn organisatie dat er open en respectvol over sociale veiligheid gepraat kan worden aan de hand van ervaringen, filmpjes of podcastfragmenten.'
Van een opgedaan inzicht getuigt ook een van de leiders die de promotie en het symposium meemaakte in haar bericht erover op LinkedIn : 'In twijfel ligt ook kwaliteit. Twijfelen helpt je alle kanten te bekijken.'
De nieuwe doctor in de filosofie heeft haar wetenschappelijke proefschrift ook nog in een andere taal uitgedrukt.
Verder lezen
Het proefschrift van Anne Schaap en andere wetenschappelijke publicaties over moreel beraad vind je op deze pagina:
Verslag: Caroline Wiedenhof, Raadgever en programmamaker Dialoog & Ethiek