Symposium en boekpresentatie over morele vragen van ambtenaren
“Over morele vragen praten is zo makkelijk nog niet”.
Op 21 juni presenteerde I&O Research een tweede onderzoeksrapport over morele vragen van ambtenaren tijdens het symposium ‘Het dilemma van de ambtenaar: tegenkracht of tegenmacht’. Er kwamen zo’n honderdzestig mensen op af van gemeenten, provincies en het Rijk.
De middag begint met een oproep aan de zaal om frustraties uit te spreken. “Waarom is er voor gemeenten geen Dialoog & Ethiek?” vraagt iemand. Er volgen meer hartenkreten: we moeten op eieren lopen, kunnen kwesties niet direct benoemen, we denken voor de bestuurder, we dekken alles af, en wie dat niet doet wordt gecorrigeerd. En het gesprek over wat de rol van de ambtenaar is, komt niet op gang.
Het was goed om te zien én te horen dat de aanwezige gemeente- en rijksambtenaren op zoek zijn naar wegen om hun werk optimaal te kunnen uitvoeren. Helaas ervaren ze geregeld onrechtvaardig en ondoelmatig beleid dat hen hindert. Dat blijkt uit het rapport van I&O Research. Met als gevolg frustratie, gewetensvragen en uitval.
Is die frustratie ontmoedigend? Programmadirecteur Dialoog & Ethiek Erik Pool draait het om: frustratie is goede, maar opgekropte energie. Daar kun je iets mee. Zeker als je het samen doet.. Hij noemt het hoopgevend dat we in een tijd leven en werken dat er binnen de (rijks)overheid ruimte wordt gecreëerd voor goede gesprekken over morele kwesties. Dat is zelfs de hoofdtaak van het programma Dialoog & Ethiek.
Het I&O-onderzoek laat zien dat ambtenaren niet schromen om collega’s of leidinggevenden in vertrouwen te nemen wanneer hen iets dwars zit. En toch. Over morele kwesties praten is zo makkelijk nog niet. Zeggen dat beleid volgens jou niet ethisch of doelmatig is valt niet mee, zeker niet wanneer je leidinggevende tegenover je zit. Dat veel mensen dit toch wel doen, is ook hoopgevend. Maar daarmee zijn we er nog niet. Want uit het I&O onderzoek blijkt ook dat maar 27% van de respondenten tevreden is over de opvolging.
Een ingewikkelde kwestie is de vraag waar de verantwoordelijkheid van ambtenaren ophoudt wanneer ze constateren dat ze de regels wel willen uitvoeren, maar merken dat dit niet lukt. Wat gebeurt er als je een kwestie aankaart maarde leidinggevende er niets mee doet?
Een mooi voorbeeld van iemand die vanuit zijn maatschappelijke betrokkenheid een andere rol voor de gemeente voor elkaar kreeg, is Bert Kleen, die werkt in opdracht van de gemeente Twenterand. Toen de huizen langs het kanaal Almelo-de Haandrik na het uitbaggeren begonnen te verzakken, werd dit eerst vooral gezien als een kwestie tussen de bewoners en de provincie. Maar toen er jaar in jaar uit niets gebeurde, drong hij aan op een actieve rol voor de gemeente . “Het is ambtelijk zoeken naar een rol waar je radicaal in kunt zijn.” De gemeente treedt nu op als belangenbehartiger voor de burger bij de provincie. En dat is passend. De gemeente heeft immers het meeste contact met de inwoners, en heeft ook te maken met de gevolgen. “Voor sommige mensen staat het leven al vijf jaar stil. Er komt GGZ problematiek uit voort, de huizen zijn niet veilig. Moeten wij dan mensen hun huis gaan uitzetten?”
Filosofische gesprekken
Tijdens het symposium vond ook de presentatie van het ‘Macht en Moed Praktijkboek van Erik Pool plaats. Dit boek is het zusje van zijn boek Macht en Moed uit 2021. Lezers herkenden veel van wat daarin beschreven werd, maar misten handvatten om verandering teweeg te brengen. Dit nodigde Erik uit om een praktijkboek te schrijven, om zo al die ambtenaren een steun in de rug te bieden.
Het praktijkboek wil ambtenaren praktisch helpen met ‘goed werk leveren’. Het biedt, aldus de achterflap, ‘inspirerende visies en meer dan vijftig dialoogvormen, reflectie- en tegenspraaktechnieken om de waan de dag te doorbreken en vrije ruimte te maken voor gewetensvragen, beroepsethiek en ambtelijk vakmanschap.’ Het boek helpt om onder andere te leren van fouten en verschillen van mening als voordeel te zien. Meer dan 21 collega’s en deskundigen hebben een bijdrage aan dit rijke praktijkboek geleverd.
De eerste exemplaren reikte Erik Pool uit aan ‘de twee Jossen’: zijn leermeester Jos Kessels en zijn rijkscollega Jos Delnoij, die al jaren bij de overheid bezig is om goede gesprekken over morele kwesties op de kaart te krijgen.
Beiden halen Plato’s uitspraak aan dat het land geregeerd zou moeten worden door filosofen. Met niet-filosofische machthebbers zullen we ‘geteisterd blijven door allerlei soorten kwalen.’ Toch is Jos Kessels ook kritisch over filosofen. “Veel filosofen voeren geen gesprekken” zegt hij, “Ook zij die zich praktisch filosoof noemen niet. Kessels verdiepte zich daarom in de kunst van de ‘socratische gespreksvoering’. Daarmee bedoelt hij: vanuit een open, nieuwsgierige houding vragen stellen, oordelen bevragen en het veroordelen opschorten.
Ook Jos Delnoij is expert op het gebied van het goede gesprek. Zij is blij dat bij haar werkgever de Douane is besloten dat er gewerkt moet worden aan een goede gesprekscultuur. ”Gezamenlijk filosofisch-ethisch onderzoek leidt ontegenzeggelijk tot betere beslissingen.”
“Zelf nadenken is de enig mogelijke manier”. Dan zou je denken: doe alle boeken maar weg! Behalve dan misschien de boeken die handvatten bieden om het denken aan te zetten en goede gesprekken te voeren.
Ambtenaren worden dus wat de beide Jossen betreft een beetje meer filosofen, die mensen aanmoedigen om te zoeken naar de waarheid. Die schijnweten ontmaskeren. Die collega’s helpen durven hun zekerheden te laten varen, de antwoorden nog niet te weten, om vandaaruit nieuwe vragen te stellen.
Wie anders werkt, stoot soms zijn neus. Zeker in de ingewikkelde dynamiek van media, politiek en ambtenarij. Guus Valk, chef van de politieke redactie van NRC, benadrukt tijdens het symposium nog eens hoe bijzonder het nog steeds is om ‘gewone ambtenaren’ over hun werk te horen spreken, zoals in de podcast Hallo Hannah. Hij spreekt de wens uit om vaker, makkelijker toegang te hebben tot de werkpraktijk van ambtenaren. Wat dit betreft merkt hij een groot verschil tussen rijksambtenaren en ambtenaren bij provincies en gemeenten. ‘Mijn collega’s komen enthousiast terug uit de provincie’, zegt hij. ‘Er is daar zoveel meer openheid’.
Ligt de focus van de media niet te veel op de politieke waan van de dag? vraagt iemand in de zaal. Is er vanuit de media genoeg belangstelling voor de uitvoeringsproblematiek? “Kom eens langs,” zegt een van de ambtenaren uit de uitvoering. Valk neemt die handschoen graag op.
Aan het eind van het programma komt politiek adviseur Maud van de Wiel terug op de cri de coeur waar de middag mee opende “Wacht niet tot er een programma Dialoog & Ethiek voor gemeenten of provincies wordt ingericht. Je kunt zo veel zelf, ga het doen.”
Het Macht en Moed Praktijkboek is online verkrijgbaar op onze website en , zolang de voorraad van de eerste editie strekt, gratis verkrijgbaar via dialoogenethiek@rijksoverheid.nl. Daarna is het via ISVW aan te schaffen.