Leiderschap is durven luisteren

Nieuwsbericht | 28-12-2021 | 11:00

De gemeente Súdwest-Fryslân stelt zich voor als “De grutste gemeente fan Nederlân” - ruim 90.000 fiere Friezen. 89 kernen. Een kleurrijk gebied tussen Sneek, Stavoren en de Afsluitdijk. Uniek door het groene landschap en het mooie water.
Lokale gemeenschappen vormen er 'iepen mienskippen' (open gemeenschappen), een samenwerkingsvorm die stamt uit tijden waarin de strijd tegen het water mensen ertoe aanzette de krachten te bundelen om gezamenlijk terpen en dijken te bouwen. De toevoeging ‘iepen’ benadrukt een naar buiten gerichte, 21e eeuwse versie van dat  Friese gemeenschapsgevoel.

Grootschalige windparken

Voor de IJsselmeerkust van Súdwest-Fryslân verrijst in dat mooie water een groot windpark: Windpark Fryslân. Dit park telt maar liefst 89 windturbines die in een zeshoek in het IJsselmeer staan. Werelds grootste windpark op een binnenwater. En in het groene landschap wordt het windmolenpark Nij Hiddum-Houw gerealiseerd: 9 megawindmolens met elk een tiphoogte van 177 meter. De besluitvorming over deze windparken liep via de provincie. Er was veel verzet vanuit de plaatselijke mienskip, Toch kregen de windparken groen licht. “Toen ik in 2018 wethouder werd, was de provinciale besluitvorming eigenlijk al rond”, zegt wethouder Erik Faber (duurzaamheid, GroenLinks) van Súdwest-Fryslân. “De inwoners hebben dat proces als heel vervelend ervaren.”

RES Fryslân

Onder dit gesternte moest voor de regio Fryslân een Regionale Energiestrategie (RES) worden ontwikkeld. Dit als concrete uitwerking van de afspraken uit het Klimaatakkoord. Hoe krijgt je de bewoners die massaal in de verzetsstand staan toch aan het meedenken hierbij? Faber: “Ik ben eerst begonnen met onbevangen te luisteren, naar mensen en actiegroepen. Bij mensen thuis en in dorpshuizen. Daar heb ik best wel de tijd voor genomen.” Faber sprak ook met filmer Jeroen Hoogendoorn, maker van de documentaire Onderstroom over het verzet tegen de plannen van het windpark bij Nij Hiddum-Houw. “Toen ik hem vroeg of ik die documentaire intern mocht laten zien en of hij daarbij een toelichting wilde geven, ontstond het gevoel: deze wethouder neemt me in ieder geval serieus- er wordt naar ons geluisterd. En zo is toen langzamerhand het balletje gaan rollen.” Faber kreeg door een van mensen die zich actief verzetten tegen het windpark een participatie-opzet aangereikt van het Nederlands Platform Burgerparticipatie en Overheidsbeleid (NPBO) en de TU Delft. Deze opzet is afgeleid van de G1000 methode van de Belg David van Reybrouck “Daar werd ik meteen warm van, en toen ik dat idee omarmde was eigenlijk het ijs gebroken. We hebben die methodiek passend gemaakt voor de situatie van onze gemeente: je moet er wel aan durven sleutelen.”

Inzet burgerforum

Het uitgangspunt van dit traject is dat je inwoners betrekt voordat je beleid maakt. Zowel bestuur als gemeenteraad waren bereid hun nek uit te steken en bleken bereidom inwoners, zonder kaders, de ruimte te geven. De gemeenteraad werd, met het instellen van een klankbordgroep, vanaf het begin meegenomen in het proces.  

Tijdens een hackathon werkten 45inwoners (een afspiegeling van de bevolking) samen met experts een aantal scenario’s uit die als basis dienden voor een participatieve waarde evaluatie die in de vorm van een enquête aan alle inwoners werd voorgelegd. De inwoners moesten honderd punten verdelen over de zes scenario’s, zoals: moet de gemeente het voortouw nemen bij plannen voor nieuwe energie, of toch de mienskip, of de markt? Zouden de nieuwe energie-opwekkers het best op een beperkt aantal plaatsen in de gemeente kunnen worden geclusterd of juist niet? Met deze methode leerden we over hun zorgen en waarden. Uiteindelijk vulden 1.376 inwoners van Súdwest-Fryslân de enquête in en gaven punten aan elke optie.

Wat vindt de wethouder van die opkomst? “Het onderzoek is gedaan door TU Delft en zij hebben beoordeeld dat de uitkomsten representatief zijn. Dat is voor mij wel een belangrijk uitgangspunt. Want daarmee is het een wetenschappelijk verantwoorde enquête. En ja natuurlijk had ik gewild dat alle inwoners hadden meegedaan. Wat ik belangrijk vind van deze aanpak dat blijkt dat je inwoners goed op waardenniveau kunt bevragen. En dat gaat een stuk verder dan de vraag: ben je voor of tegen de aanleg van een weg of het neerzetten van een windmolen.”

Zes scenario’s voor de energiestrategie Súdwest-Fryslân

1. De gemeente neemt de leiding en ontzorgt.

2. Inwoners doen het zelf.

3. De markt bepaalt.

4. Op een klein aantal plekken komt grootschalige energieopwek.

5. Inzetten op opslag.

6. Energieleverancier van Nederland worden

Vertrouwen geven in de miensk

Het merendeel van de inwoners van Súdwest-Fryslân geeft aan dat het de gemeente is die bij energieplannen het initiatief en de regie moet nemen: een nieuwe bevestiging van de gemeentelijke rol. In de markt hebben de Friese burgers het minste vertrouwen. “Grotendeels een bevestiging van wat je zelf al voelt”, erkent Faber. “Maar bij een paar onderdelen werd ik toch verrast. De mienskip wordt gezien als basis voor zelfredzaamheid. Dat we daar als gemeente meer onderscheid in moeten aanbrengen. Elk dorp is anders. Als de ene kern A wil, en de andere kern wil B – ga daarin mee. We kijken naar lasten, lusten en zeggenschap: de lasten zijn er- hoe kunnen lusten en zeggenschap ook goed beleggen bij de mienskip. Als je de mensen dat vertrouwen geeft dan gaan ze van alles doen.” Een voorbeeld daarvan is het initiatief Warm Heeg. In dat initiatief staat de collectiviteit van de warmtevoorziening voor het hele dorp Heeg voorop. Met behulp van aquathermie wordt een warmtenet aangelegd met water uit het oppervlaktewater van het Hegermeer: betaalbare warmte voor alle dorpelingen.

De methode van het burgerforum is zo goed bevallen dat deze ook voor onder andere onderwerpen gaat worden ingezet. Faber: “Dat gaan we doen voor het grondstoffenbeleid en op wijkniveau voor de transitievisie warmte toepassen. Andere collegeleden zien ook toepassingskansen in het sociale domein.”

Vijf leidende principes:

 Het burgerforum heeft met de uitkomsten van het onderzoek een advies opgesteld voor de gemeenteraad. Het forum adviseert om vijf ‘leidende principes’ te hanteren bij het ontwikkelen van plannen, om op terug te kunnen vallen in lastige besluitvormingsprocessen.

1.  Wij willen ons geluk behouden.

2. Versterk de zelfbeschikking van de mienskip.

3. Help ons om het samen te doen, van zelfbeschikking naar samen beschikking.

4. Heb oog voor rechtvaardigheid en een eerlijke verdeling.

5. Wees toekomstgericht. 

De belangrijkste les voor Faber: “Onze burgers verwachten heel wat van ons. We moeten als gemeente niet achteroverleunen in afwachting van wat de provincie of het rijk doet – we moeten lokaal de regie nemen en daarbij de afstand tussen overheid en de inwoners verkleinen. We zullen naar de mensen toe moeten gaan en niet moeten wachten tot zij bij ons komen. Deze aanpak is daar een heel goede manier voor.”

Landelijke adviescommissie participatie klimaatbeleid

De casus van Súdwest-Fryslân is exemplarisch voor wat er in heel Nederland speelt als het gaat om het betrekken van bewoners en ondernemers bij het ontwikkelen van een duurzaam klimaatbeleid. Begin 2021 vroeg het kabinet een onafhankelijke adviescommissie onder leiding van voormalig Nationaal ombudsman prof. dr. Alex Brenninkmeijer onderzoek te doen naar hoe burgers beter betrokken kunnen worden bij het klimaatbeleid. De commissie bestaat uit wetenschappers en ervaringsdeskundigen op het terrein van burgerparticipatie op het gebied van klimaat en energie. Vanuit de gemeente Súdwest-Fryslân deed strategisch communicatieadviseur Wendelin Wielenga mee.

Op 21 maart werd het eindrapport “Betrokken bij klimaat – burgerfora aanbevolen” gepresenteerd. Het rapport bevat een warm pleidooi voor de inzet van burgerfora bij de ontwikkeling van klimaatbeleid: “Als burgerfora serieus worden aangepakt, kan betrokkenheid van burgers vergroot worden, kan het draagvlak voor maatregelen verbreed worden en kan ook geprofiteerd worden van de kennis in de samenleving om klimaatmaatregelen wat betreft ontwerp en uitvoering zo goed mogelijk aan te laten sluiten. Bovendien kan de ervaring met burgerfora ertoe bijdragen dat de dialoog in onze samenleving versterkt wordt en tegenstellingen die in de (digitale) media makkelijk opspelen – bijvoorbeeld rond klimaatmaatregelen – makkelijker overbrugd kunnen worden. “

Zes randvoorwaarden voor de succesvolle inzet van burgerfora

1. Juiste vraagstelling.

2. Duidelijke inbedding vooraf in de politieke besluitvorming.

3. Representativiteit van het burgerforum met de nodige middelen om gelijkwaardige deelname mogelijk te maken.

4. Verbinding tussen het forum en de rest van de samenleving.

5. Goede praktische en inhoudelijke ondersteuning van het forumproces.

6. Een vooraf bepaald en transparant vervolg op de voorstellen uit het forum in de politieke besluitvorming.