Ethiek kun je niet uitbesteden
Daan Roovers (filosoof en voormalig Denker des Vaderlands) en Erik Pool (directeur van het programma ‘Dialoog & Ethiek’ – zie kader onderaan) bekijken integriteit door een ethisch-filosofische bril. Wat betekent integriteit bij het Rijk? Wat maakt een ambtenaar tot een integer ambtenaar, en een overheid tot een integere overheid?
De tijd is rijp…..
Wat aandacht voor ethiek betreft leven we volgens Daan Roovers onder een gunstig gesternte: “Ik denk dat we in moreel opzicht gevoeliger zijn geworden. Er is nu meer ruimte voor de morele dimensie. Er zijn veel situaties die we nu niet meer pikken. Denk aan de hele #metoo beweging, de aandacht voor vormen van racisme en discriminatie, ik ervaar dat als vooruitgang.”
Integriteit als deugd
Roovers start met een kort college over ethiek: “Er zijn drie hoofdrichtingen. Allereerst de ethiek gebaseerd op het gehoorzamen van wetten en plichten, de plichtethiek; dan de doelethiek, die kijkt naar het behalen van het beoogde resultaat. Tenslotte de ethiek gebaseerd op de morele houding: oog hebben voor de binnen- en buitenwereld, de deugdethiek Integriteit kun je zien als deugd. Aristoteles is begonnen met het inventariseren van deugden. Eigenschappen waar je soms te veel van of te weinig kunt hebben, in het geval van een deugd is het precies genoeg. Dat toepassend op integriteit: als je ‘overinteger’ bent dan maak je elke afweging strikt volgens de regels en wijkt daar niet van af. Als je ‘onderinteger’ bent dan ben je je eigen richtlijn. Als je integriteit als deugd ziet, weet je wanneer je de uitzondering op de regel moet kunnen maken.”
Ruimte voor dialoog
Erik Pool: “Je moet als ambtenaar hulp kunnen vragen om de eigen ethiek te bepalen. Met je team stil staan bij dit onderwerp: vanuit welke basisgedachte kijken wij naar ethiek.” Daan Roovers: ”Erik, je bent directeur Dialoog en Ethiek: wat houdt dat in, en waarom is er voor de hele rijksoverheid maar één van?” Erik: “Op dit moment zijn we een team aan het opbouwen. Ons werk bij de overheid gaat over ethische vragen. Daar is meer ruimte voor nodig. De dialoog is bedoeld om daarbij stil te staan. We moeten binnen de overheid de ruimte maken voor dit soort waardevolle vragen. Bijvoorbeeld: Hoe vind ik tijd om de goede dingen te doen? Of: moet ik altijd een opdracht naar de letter van de tekst uitvoeren?.” Daan: “Het risico bestaat dat mensen dan zeggen: Ethiek? Daar hebben we iemand voor-die doet dat voor ons! ” Erik: “ Dat is een relevante waarschuwing. Ethiek kun je niet uitbesteden. Wat wij wel kunnen doen: het gesprek begeleiden; aanpakken. Een ethisch antwoord leeft in jezelf. Het is de kunst dat te ontdekken. Dat is de kracht die elke mens met zich mee draagt.”
De checks van spiegel, krant, moeder en collega
Terug naar integriteit. Daan Roovers: “Bij integriteit gaat het over je eigen oordeelsvorming. Het bepalen van je eigen positie. De manier waarop je dat doet.” Erik Pool: “De week van de integriteit startte met een mooi gesprek van drie SG’s. Deze leiders maken doorlopend belangrijke keuzes. Keuzes waarbij morele afwegingen spelen. Ik zou het belangrijk vinden wanneer ze open over die twijfels zijn. Ze zullen ze vast hebben, maar ze benoemden dat in dit gesprek niet. Daan Roovers: “Bij morele dilemma’s blijft het schipperen. En is het goed om later ook te kunnen terugblikken: de keuzes die ik toen maakte- denk ik er nog steeds zo over?” Erik Pool: “Het organiseren van tegenspraak draagt ook bij aan het kritisch bekijken van zaken. In het gesprek van de SG’s werden drie checks genoemd voor het beoordelen van keuzes bij integriteitsvragen. De spiegelcheck, de krantencheck en de moederscheck. De spiegelcheck: kan ik mezelf als het gaat om de gekozen aanpak in de spiegel aankijken? De krantencheck: als het in de krant staat, kan ik dan mijn handelswijze uitleggen? De moedercheck: kun je het uitleggen aan je moeder? Ik zou daar een vierde check aan willen toevoegen: de collega-check: bespreek je keuzes en check je mogelijke blinde vlek met je teamgenoten.”
Tegenspraak en de kanarie
Daan Roovers: “Het is wel heel lastig om tegenspraak goed te organiseren. Kahneman heeft onderzocht hoe communicatie binnen teams plaatsvindt: tegenspraak bevordert de efficiëntie van teams niet- de mensen die dat doen worden vaak als lastpakken gezien, die wil je liever niet in je team.” Erik Pool: “Herkenbaar, maar als je tegenspraak structureel organiseert, en daar pleit ik voor, dan biedt dat toch garantie voor betere besluiten. Ik denk ook gelijk aan wat Chris van Dam bij de presentatie van mijn boek ‘Macht en Moed’ zei over het nut van de kanarie in de kolenmijn: die rol kun je expliciteren en je kan een teamlid vragen om die rol te spelen.” Daan Roovers: “Ik ken de overheid alleen van buiten af, maar wordt zo’n kanarie niet gelijk weggesensibiliseerd?” Erik: ”Dat moeten we zien te voorkomen. Als leidinggevende bepaal je de vorm van het gesprek, en stel je steeds de vraag: is hier tegenspraak nodig?”
Maak afwegingen expliciet
Hoe kun je er nu beter voor zorgen dat duidelijk wordt welke waarden zijn gehanteerd en welke morele afwegingen zijn gemaakt als basis voor een beleidsvoorstel? Erik Pool: “Ambtenaren zouden dat veel vaker en explicieter moeten doen. Scenario’s schetsen en per scenario iets zeggen over de waarden die in dat scenario van toepassing zijn. Dan kan de politiek daar rekening mee houden en ontstaat er een beeld van het krachtenveld waarin een besluit wordt genomen.” Daan Roovers: “Daar moet dan wel het criterium van Aristoteles op worden toegepast: “Pas op voor plezier.” Want het prettigste besluit (bv: hier word ik populair door, dit kost het minste geld) hoeft niet het moreel juiste besluit te zijn.”
Het Programma Dialoog en Ethiek verzorgt dialogen op verzoek, over praktische kwesties en vragen over ethiek die spelen op de werkvloer. Het zijn niet de gewone vragen maar de vragen waar doorgaans (te) weinig tijd voor is en waar je doorgaans ook niet goed uitkomt.
De aanpak daarvoor zal de komende periode verder worden uitgewerkt. Dat gebeurt door programmadirecteur Erik Pool samen met zijn team van kwartiermakers. Het programma is ondergebracht bij het directoraat-generaal Overheidsorganisatie van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.
programma dialoog en ethiek
De Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag bracht op 17 december 2020 haar verslag ‘Ongekend onrecht' uit. Veel ouders zijn slachtoffer geworden van de harde aanpak die de achterliggende jaren is gehanteerd bij de kinderopvangtoeslag. Een van de conclusies was dat er binnen de rijksoverheid een versterking moet plaatsvinden van het ambtelijk vakmanschap. De rol van ambtenaren is om te adviseren en handelen vanuit professioneel vakmanschap. De norm is dat ambtenaren werken op basis van openheid en verantwoording. Dat ze kunnen omgaan met tegenspraak in direct contact met burgers. Dat ze effectief samenwerken over (organisatie)grenzen heen. En dat hen daarbij de maatschappelijke opgave helder voor ogen staat. Voor een goede invulling van het ambtelijk vakmanschap is het oog hebben voor morele vraagstukken en het gesprek daarover in de dagelijkse praktijk essentieel.
Vragen die er nu al over ethiek zijn, ongewone vragen waar geen gewoon antwoord voor is – stuur ze op naar dialoogenethiek@rijksoverheid.nl